Həddi-büluğa çatmayan və əqli qüsuru olan şəxslərin xümsü

Uşaqların xüms və zəkatı

312. Həddi-büluğa və şəri vəzifə yaşına çatmayan uşağa xüms və zəkat vacib olurmu?

Cavab: Həddi-büluğa və şəri vəzifə yaşına çatmayan uşağa zəkat vacib olmur. Amma əgər onun malına xüms düşərsə (məsələn, onun mədənindən faydalı qazıntı çıxarılarsa, yaxud halal malı harama qarışarsa), xümsü ödəmək onun “şəri sahibi”nə vacibdir. Amma belə uşağın əmlakı ilə edilən ticarətin gəliri və özünün əldə etdiyi iş gəliri istisnadır. Belə ki, bu gəlirlərin xümsünü ödəmək uşağın “şəri sahibi”nə vacib deyildir. Həmin gəlir qaldığı təqdirdə, uşaq şəri vəzifə yaşına çatdığı zaman onun xümsünü vermək ehtiyata görə onun özünə vacib olacaq.

313. Uşaqların iş gəlirinə xüms düşürmü?

Cavab: Ehtiyat-vacibə görə, onlar şəri vəzifə yaşına və həddi-büluğa çatdıqda uşaqlıq dönəmində əldə etdikləri və həddi-büluğa çatanadək onların mülkiyyətində qalan iş gəlirlərinin xümsünü verməlidirlər.

Şəhid övladlarının sərmayəsinin xümsü

314. Şəhid Fondunun hər ay şəhidlərin azyaşlı övladlarına verdiyi müavinətin bir qismi, yaxud bəzi şəhidlərin şəxsi mülkü olan əkin sahələrindən və ya səhmdarı olduqları zavod və fabrikdən əldə edilən gəlirin bir qismi şəhidlərin azyaşlı uşaqları üçün yığılıb saxlanmışdır. Bəzən bu pulun müəyyən miqdarı onların zəruri ehtiyaclarını təmin etmək üçün istifadə olunur. Bilmək istəyirik ki, sözügedən müavinətdən və ya gəlirdən yığılan pula xüms düşürmü? Yoxsa onlar həddi-büluğa çatmayanadək bu pulun xümsü yoxdur?

Cavab: Şəhid övladlarına onların atalarından irs olaraq çatan mala və ya Şəhid Fondu tərəfindən verilən müavinətə xüms düşmür. Amma əgər Şəhid Fondunun verdiyi hədiyyədən və ya irsdən əldə edilən gəlir bu uşaqlar şəri vəzifə yaşına və həddi-büluğa çatanadək onların mülkiyyətində qalarsa, ehtiyat-vacibə görə, bu pula xüms düşəcək.

Azyaşlı uşaqlara verilən hədiyyələrdən əldə edilən gəlirin xümsü

315. Mən 10 yaşlı bir qızam. Ötən il mən şəri vəzifə yaşına çatdım. Uşaqlıqdan indiyədək mənə verilən hədiyyələri və bayramlıqları valideynlərim mənim adıma açdıqları bank hesabında saxlayıblar. Həmin pulun üzərinə bank tərəfindən gəlir də gəlib. Bu il sentyabr ayında mənim şəri vəzifə yaşına çatmağımın bir ili tamam olur. Bilmək istəyirəm ki, əmlakımın xümsünü necə hesablamalıyam?

Cavab: Sualda deyilənlərə əsasən, siz şəri vəzifə yaşına çatmamışdan öncə sizin pulunuzdan əldə edilən və hazırda mülkiyyətinizdə olan gəlirin xümsünü, ehtiyata görə, verməlisiniz. Həmçinin şəri vəzifə yaşına çatdıqdan sonra əldə edilən gəlirin xümsünü də verməlisiniz.  

Şüurunu itirən şəxsin xümsü

316. Bir şəxs sağlam olduğu vəziyyətdə öz övladına müəyyən məbləğ pul verir ki, onu xüms olaraq ödəsin. Amma övlad bu pulu xüms olaraq ödəmək istədikdə xəbərdar olur ki, atası şüurunu itirmişdir. Bu məbləği xüms olaraq qəbul etmək olarmı?

Cavab: Əgər ata şəri vəzifənin onun boynundan götürüləcəyi həddə şüurunu itirmişdirsə, onun öz əmlakından istifadə etməsi, o cümlədən xüms ödəməsi düzgün deyildir. Amma həmin şəxs vəfat etdikdə onun xüms borcunu irsdən ödəmək varislərinin vəzifəsidir və yalnız bundan sonra irsdən istifadə edə bilərlər.

Altıncı fəslin xülasəsi və diqqətəlayiq məqamlar

Xümsün müxtəlif məsələləri

- Xümsün hökmlərini bilən, amma əmlakına xümsün düşüb-düşmədiyini bilməyən şəxsin öhdəsində şəri vəzifə yoxdur. Amma əgər bu şəkk məsələnin hökmünü bilməməkdən irəli gələrsə, bu barədə araşdırma aparması vacibdir. 

- Bir şəxsin yanında əmanət qoyulan pulun xümsünü ödəmək həmin şəxsə vacib deyildir.

- İslam Respublikasının dövlət qanunları əsasında təyin edilən vergiləri ödəmək qanunun şamil olduğu bütün fərdlərə vacibdir və ödədikləri vergi onların məunəsindən (məişət xərclərindən) hesab edilir. Amma ödədikləri dövlət vergiləri “xüms” və “zəkat”ı əvəz etmir. Buna görə də xüms ilinin sonunda ilin gəlirinin məişət xərclərindən artıq qalan hissəsinin xümsünü ayrıca olaraq verməlidirlər.

- Xümsü mərcəyi-təqlidin vəkilinə və nümayəndəsinə verdikdən sonra mükəlləf onu geri tələb edə və ya ondan istifadə edə bilməz.

- Xümsü bank vasitəsilə ödəməyin iradı yoxdur.

- Həddi-büluğa və şəri vəzifə yaşına çatmayan uşağa zəkat vacib olmur. Amma əgər onun malına xüms düşərsə (məsələn, onun mədənindən faydalı qazıntı çıxarılarsa, yaxud halal malı harama qarışarsa), xümsü ödəmək onun “şəri sahibi”nə vacibdir. Amma belə uşağın əmlakı ilə edilən ticarətin gəliri və özünün əldə etdiyi iş gəliri istisnadır. Belə ki, bu gəlirlərin xümsünü ödəmək uşağın “şəri sahibi”nə vacib deyildir. Həmin gəlir qaldığı təqdirdə, uşaq şəri vəzifə yaşına çatdığı zaman onun xümsünü vermək ehtiyata görə onun özünə vacib olacaq.

- Əgər bir şəxs şəri vəzifənin onun boynundan götürüləcəyi həddə şüurunu itirmişdirsə, onun öz əmlakından istifadə etməsi, o cümlədən xüms ödəməsi düzgün deyildir. Amma həmin şəxs vəfat etdikdə onun xüms borcunu irsdən ödəmək varislərinin vəzifəsidir və yalnız bundan sonra irsdən istifadə edə bilərlər.

Bir neçə terminin izahı

1. Maliyyət: Satışı mümkün olan əmtəə, cins, mal və əmlakın üzərinə qoyulan ad. Bu tərifə görə, bir ədəd buğda dənəsinin “maliyyət”i yoxdur. Həmçinin qiyməti çox az olduğuna görə satılmayan şeylərin, məsələn, küçələrin torpağının, maliyyəti yoxdur.

2. Ehtiyat vacib: Təqlid mərcəsi qəti və yəqini fətva vermək üçün dəlil tapmayanda “ehtiyat vacibə əsasən” hökmünü bəyan edir. Belə halda müqəllid həm öz mərcəsinin göstərişinə və həm də həmin məsələdə konkret fətva verən mərcənin hökmünə müraciət edə və onun nəzəri əsasında əməl edə bilər.

3. Məunə: Bir nəfərin özünün və ailəsinin dolanışığı üçün lazım olan zəruri xərclər, o cümlədən yemək, libas və ev xərcləri...

4. Nəfəqə: Bir nəfərin gündəlik xərclərinin ödənişi üçün verilən pul, əmtəə. Kişinin arvadına, valideynin övladına, övladın valideynə verdiyi gündəlik dolanışıq xərcləri kimi. Kişiyə arvadının, övladlarının və imkansız valideynlərinin dolanışıq xərclərini vermək vacibdir.

5. Ürfi şə`n: Hər bir kəsin ictimai mövqe və durumu baxımından insanların nəzərində özünəməxsus bir rəftar tərzi və görünüşü olmalıdır. Bu hala “ürfi şə`n” deyilir. Buna görə də bir nəfər kasıbdırsa, həftəlik dolanışıq xərclərini verib arvadı üçün qızıl alarsa, cəmiyyət onu qınayacaq. Çünki o, bu halda öz ürfi şəninə uyğun rəftar etməyib.

6. Ribh (gəlir): Ticarətdən əldə edilən qazanc və gəlir.

7. Hibə: hədiyyə.

8. Əhvət: Fəqihlər arasında yayılmış termindir və iki yerdə işlənilir: 1. Ehtiyat vacib; 2. Ehtiyat müstəhəb. Ehtiyat müstəhəbdə fəqih və müctəhid bir məsələyə icazə fətvası verir və sonra müqəllidə tövsiyə edir ki, bu işi görməkdə ehtiyat etsin.