مناسک حج (امام و رهبری)

پيشگفتار

پيشگفتار چاپ ; PDF

پيشگفتار

يکی از جامع‌ترين رساله‌های احکام حج، کتاب «مناسک حجِ» بنيان‌گذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمينی(قدس سره) است که سال‌ها در زمان حيات ايشان و پس از رحلت آن بزرگوار مورد استفاده و مراجعه حج‌گزاران و عالمان و روحانيان محترم کاروان‌ها بوده و هست و نظرات بسياری از مراجع بزرگ تقليد از جمله حضرت آيت الله العظمی خامنه‌ای(دامت برکاته) در حواشی آن درج گرديده و بارها چاپ و منتشر شده است. با توجه به مراجعات مکرّر مقلدان رهبر معظم انقلاب اسلامی، تصميم گرفته شد تا مناسک حضرت امام با حواشی معظم‌له به شک مجزا چاپ و عرضه گردد که در اين رابطه چند نکته را يادآور می‌شويم:
1.‌ مواردی که فتاوای حضرت آيت الله خامنه‌ای(دامت برکاته) با فتاوای حضرت آيت الله العظمی امام خمينی(قدس سره) تفاوت داشته، در پاورقی همان صفحه آورده شده و با شماره‌گذاری مشخص گرديده است.
2. در برخی از مسائل که نظر مبارک رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) به دست نيامده، با علامت مربع (□) در ابتدای مسائل مشخص شده است.
3. مواردی که تفاوت فتوايی در پاورقی آورده نشده و علامت مربع نيز در ابتدای مسأله وجود ندارد، فتوای آن دو بزرگوار يکسان است و تفاوت نظری وجود ندارد.
4. حواشی مقام معظم رهبری(دامت برکاته) توسط بخش استفتائات دفتر معظم‌ له از کتاب «مناسک» ايشان که جداگانه چاپ شده و برخی از استفتائات ديگر گرفته شده و مأخذ آنها نيز ذکر شده است که بدين وسيله از همه عزيزانی که در تنظيم و تطبيق و کنترل حواشی نقش داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌شود.
مقدمه‏

مقدمه‏ چاپ ; PDF

مناسك حج

مطابق با فتاوای
حضرت آية اللّه العظمی امام خمينی (قدّس سّره)
و رهبر معظم انقلاب حضرت آيت الله العظمی خامنه‌ای دام ظله الوارف

مقدمه
   بدان كه بر هر مكلف كه جامع شرايط باشد، وجوبِ حج به دليل قرآن و احاديث وارده از نبی اكرم(صلی‌الله عليه وآله وسلّم) و ائمه معصومين(عليهم‌السلام) ثابت است. حج يكی از اركان دين است و از ضروريات آن به شمار می رود. ترك حج، با اقرار به وجوب، يكی از گناهان كبيره و با انكار، موجب كفر است.1 خداوند متعال در قرآن مجيد فرمود: {وَللّهِ ِ عَلَی النّاسِ حِجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنّ اللّهَ غَنِیّ عَنِ الْعالَمينَ }.
شيخ كلينی؛ به طريق معتبر از حضرت صادق(عليه‌السلام) روايت نموده كه: هر كس از دنيا برود و حَجّة الاسلام به جا نياورد، بدون اينكه او را حاجتی ضروری باشد يا آن‌كه به جهت بيمار شدن از آن باز ماند يا آن‌كه پادشاهی از رفتن آن جلوگيری نمايد، چنين كسی در حال مردن، به يهوديت يا نصرانيت از دنيا خواهد رفت.
   اين آيه و اين روايت، در اهميت حج و وجوب آن كافی است و روايات بسياری در اين دو قسمت وارد شده كه اين مختصر، گنجايش ذكر آنها را ندارد و چون كه مستحبات حج بيش از آن است كه در اين رساله بيان شود، لذا به بيان مقداری از آنها اكتفا كرده و بقيه را به كتب مفصله وا می‌گذاريم كه به‌جا آوردن آنها به اميد ثواب اشكالی ندارد.
   و نظر به اين كه اين مناسك برای فارسی زبانان می باشد و تكليف آنها عمره و حج تمتّع است، اكتفا به بيان احكام آن‌ها شد و قبل از شروع در مناسك، كه مشتمل است بر دو باب و چند فصل و مسائلی چند، بعض مسائل و شرايط وجوب حَجّة الاسلام و بعض مسائل نيابت و وصيت به حج و چند مسأله ديگر بيان می شود:
[1] م ـ حَجّة الاسلام كه حج واجب بر شخص مستطيع است، بيش از يك مرتبه در تمام عمر واجب نيست.
[2] م ـ وجوب حج، بر شخص مستطيع فوری است؛ يعنی واجب است در سال اول استطاعت به جا آورد و تأخير آن جايز نيست2 و در صورت تأخير، واجب است در سال بعد انجام دهد و همچنين....
[3] م ـ اگر درك حج، بعد از حصول استطاعت، متوقف بر مقدماتی مثل سفر و تهيه اسباب آن باشد، تحصيل آن واجب است؛ به طوری كه در همان سال به حج برسد و در صورتی كه شخص كوتاهی كند و به حج در آن سال نرسد، حج بر او مستقر می شود كه بايد در هر صورت بعداً به حج برود، هرچند استطاعت از بين برود.
1. اگر انکار هر يک از ضروريات دين به انکار رسالت يا تکذيب پيامبر اکرم (صلی الله عليه وآله) يا وارد کردن نقصی به شريعت منجر شود، باعث کفر و ارتداد است (اجوبة الاستفتائات، س336)
2. و به تأخير انداختن آن بدون عذر جايز نيست و اگر به تأخير اندازد معصيت کرده است و حج بر ذمه او باقی است. (مناسک حج، م24)
شرايط وجوب حَجّةالاسلام‏
نيابت در حج‏
حج استحبابى‏

حج استحبابى‏ چاپ ; PDF

حج استحبابی

[165] م ـ مستحب است كسی كه شرايط وجوب حج را ندارد؛ از بلوغ و استطاعت و غير آنها، در صورت امكان حج به جا آورد و همچنين بر كسی كه حج واجبش را انجام داده است مستحب است دو مرتبه به حج برود و مستحب است تكرار حج در هر سال. بلكه مكروه است پنج سال متوالی آن را ترك كند و مستحب است در وقت خارج شدن از مكّه نيّت برگشتن نمايد و مكروه است قصد برنگشتن داشته باشد.

[166] م ـ مستحب است از طرف خويشاوندان يا غير آن ها حج به جا آورد تبرّعا؛ چه زنده باشند يا مرده و همچنين از طرف معصومين و نيز طواف از طرف آن ها و غير آن ها مستحب است به شرط آن‌كه در مكّه نباشند يا معذور باشند.

[167] م ـ كسی كه زاد و راحله ندارد مستحب است قرض كند و به حج برود، در صورتی كه می تواند قرض را ادا كند.68

[168] م ـ با مال حرام جايز نيست به حج برود و اگر مال او مشتبه است و علم به حرمت آن ندارد، می تواند آن را صرف كند.

[169] م ـ بعد از فارغ شدن از حج استحبابی می تواند ثواب آن را به ديگری هديه كند، همچنان‌كه در وقت شروع می تواند آن را نيت كند.

[170] م ـ كسی كه مال ندارد تا با آن حج به جا آورد مستحب است ولو با اجاره دادن خودش و نيابت از ديگری به حج برود.
68. کسی که هزينه ‌ی رفتن به حج را در اختيار ندارد، اما می‌‌تواند قرض بگيرد و سپس به سادگی قرض خود را ادا کند، واجب نيست که خود را با قرض گرفتن مستطيع کند، اما اگر بگيرد، حج بر او واجب می‌شود. (مناسک حج، م14)
اقسام عمره‏

اقسام عمره‏ چاپ ; PDF

اقسام عمره

[171] م ـ عمره هم مانند حج دو قسم است: «واجب» و «مستحب» و بر كسی كه شرايط استطاعت را داشته باشد يك مرتبه در عمر واجب می شود و وجوب آن مانند حج فوری است و در وجوب آن استطاعت حج معتبر نيست بلكه اگر برای عمره مستطيع باشد واجب می شود، هرچند برای حج مستطيع نباشد همچنانكه عكس اين هم همينطور است كه اگر شخص برای حج استطاعت داشته باشد و برای عمره مستطيع نباشد بايد حج به جا آورد ليكن بايد معلوم باشد كه برای كسانی كه از مكّه دور هستند؛ مثل ايرانيان كه وظيفه آن ها حج تمتّع است، هيچگاه استطاعت حج از استطاعت عمره و استطاعت عمره از استطاعت حج جدا نيست؛ چون حج تمتّع مركب از هر دو عمل است، به خلاف كسانی كه در مكّه يا قريب به آن هستند كه وظيفه آنها حج و عمره مفرده است كه نسبت به آن ها استطاعت برای يكی از دو عمل تصور می شود.

[172] م ـ واجب است بر كسی كه می خواهد داخل مكّه شود با احرام وارد شود و برای احرام بايد نيت عمره يا حج داشته باشد و اگر وقت حج نيست و می خواهد وارد مكّه شود واجب است عمره مفرده انجام دهد و از اين حكم كسانی كه مقتضای شغلشان اين است كه زياد وارد مكّه می شوند و از آن خارج می شوند استثنا شده است.69

[173] م ـ تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است و در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف فرموده اند و احوط آن است كه در كمتر از يك ماه، به قصد رجا به جا آورده شود.70
69. همچنين كسانی كه پس از اعمال حج يا عمره از مکه خارج شده‌اند و می‌خواهند در همان ماهِ انجام حج يا عمره، دوباره وارد مکه شوند، احرام و عمره مجدّد واجب نيست. (مناسک حج، م10)
70. تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است، و بين دو عمره وجود فاصله‌ی معيّن شرط نيست. ولی بنابر احتياط در هر ماه فقط يك عمره برای خود می‌تواند به جا آورد. و اگر دو عمره برای افراد ديگر انجام دهد يا يك عمره برای خود و يك عمره هم برای ديگری به جا آورد، احتياط مذكور لازم نيست. بنابراين اگر عمره دوم را به نيابت از ديگری انجام دهد، جايز است نايب در برابر آن اجرت بگيرد و از عمره‌ی مفرده‌ی منوب‌عنه هرچند واجب باشد، كفايت می‌‌كند. (مناسک حج، م11)
اقسام حج‏
باب اول: اعمال عمره تمتع‏
باب دوم: اعمال حج تمتع
- فصل اول: احرام حج‏
- فصل دوم: وقوف به عرفات‏
- فصل سوم: وقوف به مشعرالحرام‏
- فصل چهارم: واجبات منى‏
- فصل پنجم: واجبات بعد از اعمال منى‏
- فصل ششم: بيتوته به منى‏
- فصل هفتم: رمى جمرات سه ‏گانه
  - مسائل متفرقه رمى
    
    مسائل متفرقه رمى چاپ ; PDF
    
    مسائل متفرقه رمی
    
    [1283] م ـ زن‌ها و مراقبين آنها و افراد ضعيفی كه مجازند بعد از نصف شب از مشعرالحرام به مِنی وارد شوند، اگر از رَمْی در روز معذورند می توانند شب رَمْی كنند بلكه زن‌ها مطلقاً مجازند487 همان شب رَمْی نمايند.
    [1284] م ـ در طبقه دوم جمرات رَمْی جايز است و لازم نيست در طبقه اول رَمْی نمايند.488
    [1285] م ـ كسانی كه عذر دارند از اينكه روز عيد رَمْی كنند می توانند شب قبل از آن، يا شب بعد از آن رَمْی كنند489 و اگر از رَمْی روز يازدهم نيز معذورند می توانند بعد از رَمْی به جای روز عيد، در شب يازدهم رَمْی روز يازدهم را هم انجام دهند.
    487. ولی اگر زن بخواهد به نيابت از ديگری رَمْی کند به احتياط واجب رَمْی را در روز انجام دهد. (مناسک حج، م398)
    488. اگرچه احتياط مستحب رَمْی از مكان متعارف در گذشته است. (مناسک حج، م396)
    489. زن در صورت تمکّن بايد در همان شب عيد رمي جمره عقبه نمايد، مخصوصاً اگر حج او حجّ نيابي باشد و تأخير تا شب يازدهم صحيح نيست. (مناسک حج، س128)
  - استفتائات رمى جمرات ثلاث‏
    
    استفتائات رمى جمرات ثلاث‏ چاپ ; PDF
    
    استفتائات رَمْی جمرات ثلاث
    
    [1286] س ـ كسانی كه با عذر از رَمْی در روز می توانند شب رَمْی كنند آيا لازم است شب رَمْی كنند يا می توانند همان روز نايب بگيرند؟
    ج ـ می توانند نايب بگيرند.490
    [1287] س ـ چنانچه كسانی صبح روز دهم از رَمْی كردن معذور باشند ولی اطمينان دارند كه بعدازظهر خلوت است و قادر به رَمْی هستند، بفرماييد از صبح می توانند نايب بگيرند يا بايد صبر كنند تا خلوت شود و رَمْی نمايند؟
    ج ـ اگر می توانند در روز491 رَمْی كنند، نمی توانند نايب بگيرند.
    [1288] س ـ آيا بدون عذر می توان در شب رَمْی كرد يا كافی نيست و اگر در شب صحيح است آيا گناهی هم مرتكب شده است و همچنين تأخير ذبح از روز عيد قربان هرچند صحيح است ولی آيا گناهی هم مرتكب شده است؟
    ج ـ بدون عذر، رَمْی در شب واقع نمی شود و اگر بدون عذر رَمْی در روز را ترك نمايد گناه كرده است، و همچنين معصيت نموده است علی ‌الأحوط اگر ذبح را عمداً از روز عيد تأخير بيندازد، هرچند ذبح صحيح است.
    [1289] س ـ كسی كه در رَمْی جمرات نايب شده، آيا می تواند شب رَمْی كند يا نه و همچنين كسی كه در اصل حج نايب باشد و از ابتدا می دانسته كه نمی تواند رَمْی كند، يا نمی تواند روز رَمْی كند و يا در رَمْی روز مسامحه و اهمال كند، حكمش چيست؟
    ج ـ نايب بايد اعمال اختياری حج را انجام دهد و اگر معذور باشد نمی تواند نايب شود و كسی كه در رَمْی نايب شده بايد روز رَمْی كند492 و مسامحه و اهمال موجب بطلان نيابت نيست، هرچند در فرض سؤال جايز نيست.
    [1290] س ـ شخصی كه خود معذور است و نمی تواند رَمْی جمرات نمايد، آيا می تواند شخص ديگری را كه برای او هم رَمْی در روز مقدور نيست، نايب قرار دهد تا در شب رَمْی نمايد و آيا در صورت بودن و يا نبودن شخص سومی كه بتواند نايب شود و در روز رَمْی نمايد، حكم مسأله فرق دارد يا خير؟
    ج ـ در صورت امكان بايد كسی را نايب بگيرد كه در روز رَمْی نمايد و اگر ممكن نباشد بنا بر احتياط واجب روز بعد خودش قضا كند و اگر در قضا هم امكان مباشرت نيست، نايب بگيرد.
    [1291] س ـ در رَمْی جمرات، اگر سنگ‌ريزه اول به ديوار مجاور و بعد به جمره بخورد آيا كافی است، يا بايد سنگ‌ريزه ديگر بزند؟
    ج ـ ظاهراً كافی است.
    [1292] س ـ شخصی وقت رَمْی جمرات شك كرد كه چند سنگ زده ام، پس آن مقدار را رها كرد و دوباره از اول شروع نمود، آيا رَمْی او اشكال دارد يا نه؟
    ج ـ اشكال ندارد هرچند رها نمی شود.
    [1293] س ـ اينكه فرموده ايد كوچ كردن شب دهم و درك كردن وقوف اضطراری مشعر و رَمْی در شب دهم برای زنان جايز است و نفس زن‌بودن عذر است، آيا با اين حال زنان می توانند نايب شوند؟
    ج ـ می توانند نايب باشند.
    [1294] س ـ در زمان قديم كه جَمَرات به‌صورت فعلی نبوده است و يقيناً بعداً بلندتر و قطورتر درست شده است، بنا بر اين در جمره عقبه چرا رَمْی كردن مخصوص به آن سنگ‌چين وسط ديوار سيمانی است و رَمْی به ديوار سيمانی جايز نيست؟ و اگر جايز می دانيد بفرماييد؛ زيرا كه اكثر مردم در جمره عقبه اكتفا به ديوار سيمانی دو طرف سنگ‌چين می كنند و خلاصه ملاك رَمْی در جمرات چيست؟
    ج ـ ديوار سيمانی پشت جمره از جمره نيست و رَمْی آن كافی نيست.
    [1295] س ـ اگر مردی كه می تواند در روز رَمْی نمايد، برای رَمْی زنی نايب شود آيا می تواند رَمْی زن را در شب انجام دهد؟
    ج ـ نمی تواند و بايد رَمْی را در روز انجام دهد.493
    [1296] س ـ افرادی كه معذورند از واجباتی كه تركش ولو عمداً مضر به حج نيست؛ مثل رَمْی جمرات در روز يازدهم و دوازدهم و مَبيت به مِنی در شب های يازدهم و دوازدهم، آيا می توانند اجير شوند و نيابت كنند يا نمی توانند؟
    ج ـ ذوی‌الأعذار نمی توانند نايب شوند، حتی اگر از مثل مذكورات عذر داشته باشند.
    [1297] س ـ كسی كه به نيابتِ ديگری رَمْی جمره می كند، آيا كافی است كه اوّل برای خودش هر جمره ای را رَمْی كند و پس از آن به نيابت ديگران ولو ده نفر باشند يك‌جا رَمْی كند، بعد جمره وسطی را هم همين طور و در پايان برای جمره عقبه نيز چنين كند، يا اين‌كه بايد اوّل هر سه جمره را برای خودش و بعد هر سه را برای دومی و همچنين نسبت به ديگران رَمْی نمايد؟
    ج ـ هر دو صورت صحيح است.
    [1298] س ـ كسی كه نمی تواند در روز عيد رَمْی كند، آيا می تواند قبل از رَمْی حلق نمايد و روز ديگر رَمْی كند؟
    ج ـ جايز نيست علی ‌الأحوط.494
    [1299] س ـ آيا جمره عقبه را از هر طرف می توان رَمْی نمود؟
    ج ـ اگر به جمره بزند كافی است، ولی رَمْی ديوار كفايت نمی كند.
    [1300] س ـ سنگ‌ريزه هايی كه در مشعر موجود است و معلوم است كه از خارج از مشعر آورده اند، و معلوم نيست كه از حرم است يا از خارج از حرم، آيا می توان از آنها برای رَمْی استفاده نمود؟
    ج ـ اگر معلوم است كه از خارج آورده اند، در مورد سؤال استفاده نكنند مگر آن‌كه طوری باشد كه جزو مشعر محسوب شود.
    [1301] س ـ شخصی رَمْی جمره عقبه را در روز عيد غلط انجام داده است و در روز سيزدهم متوجه می شود، آيا بعد از قضای جمره عقبه، بايد رَمْی روز يازدهم و دوازدهم را نيز تكرار كند؟
    ج ـ لازم نيست.
    [1302] س ـ آيا زياده از هفت رَمْی، مُخِلّ به رَمْی است؟
    ج ـ اگر از اول قصد زيادتر از هفت داشته باشد صحيح نيست و بايد رَمْی را اعاده كند، ولی اگر بعد از تمام شدن هفت سنگ‌ريزه كه به قصد هفت بوده، اضافه زده ضرر ندارد.
    [1303] س ـ كسی كه نتوانسته ذبح كند و حلق يا تقصير نيز ننموده است، آيا می تواند رَمْی روز يازدهم را انجام دهد؟
    ج ـ مانع ندارد.
    □ [1304] س ـ زنی كه احتمال بدهد، رَمْی باعث قاعدگی او می شود، آيا كافی است در رَمْی نايب بگيرد؟
    ج ـ اگر در اثر آن به مشقت می افتد، عذر محسوب می شود و می تواند نايب بگيرد.
    [1305] س ـ آيا می شود كه زن‌ها را شب دهم بعد از نصف شب از مَشْعَر به مِنی بياورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رَمْی كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند تا شب دوازدهم، هم رَمْی روز يازدهم را انجام دهند و هم رَمْی روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهای احتمالی؟
    ج ـ برای زن‌ها رَمْی جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به مِنی در همان شبِ عيد قربان مانع ندارد، ولی رَمْی روز يازدهم و دوازدهم در صورتی برای آنان در شب صحيح است كه از رَمْی روز معذور باشند.
    [1306] س ـ اگر كسی می داند يك روز رَمْی را ترك كرده است ولی نمی داند كه روز دهم بوده يا يازدهم، يا دوازدهم، وظيفه اش چيست؟
    ج ـ احوط آن است كه رَمْی سه جمره را به ترتيب، به قصد مافی الذمه انجام دهد. اگر چه در صورتی كه شك بعد از روز دوازدهم باشد بيش از قضای رَمْی جمره عقبه واجب نيست.
    [1307] س ـ شخصی در رَمْی جمرات چنين تصور می كرده است كه بايد سنگ‌ريزه به خود سنگ‌ های نصب شده جمرات بخورد، نه به ملات لای سنگ‌ها كه به‌وسيله آن ملات بندكشی شده است، لذا برای اطمينان كه به خود سنگ‌ها بخورد، يازده سنگ‌ريزه انداخته و هفت عدد از آنها را رَمْی صحيح محسوب داشته است، آيا اين رَمْی صحيح است يا نه؟
    ج ـ اگر مواردی را كه شك داشته احتياطاً زده، مانع ندارد و چنانچه شك نداشته و قصد زياده هم نداشته است، صحيح است هرچند در اين صورت احتياط مطلوب است.
    [1308] س ـ شخصی روز عيد قربان برای رَمْی جمره عقبه رفته و انجام داده ولی دو روز بعد را در اثر كسالت وكالت داده و روز سيزدهم خودش برای قضای رَمْی جمرات رفته، ولی اول رَمْی جمره عقبه نموده، بعداً برگشته از جمره اُولی شروع كرده و روز يازدهم و دوازدهم را يك مرتبه چهارده سنگ زده، هفت عدد برای روز يازدهم و هفت عدد برای روز دوازدهم و جمره وُسطی را همچنين دوازده سنگ زده و جمره عقبه را نيز دوازده سنگ زده است، و الآن به ايران برگشته است، آيا وظيفه او چيست؟
    ج ـ اگر كسالت داشته و معذور بوده و وكالت داده عمل او صحيح است، و نياز به تكرار نداشته است، و در هر صورت تكرار به نحو مرقوم صحيح نيست.
    490. كسی كه از رَمْی در روز معذور است امّا می‌تواند شب رَمْی نمايد، جايز نيست نايب بگيرد بلكه بايد خودش در شب پيش و يا شب بعد رَمْی نمايد. (مناسک حج، م443)
    491. يا شب (مناسک حج، م443)
    492. ولی اگر زن بخواهد در شب عيد به نيابت از ديگری رمی کند رمی او در شب بنابر احتياط واجب صحيح نيست هر چند عاجز از رمی در روز باشد. (مناسک حج، م 398)
    493. به حاشيه مسأله 1289 مراجعه شود.
    494. بنا بر احتياط واجب حلق را از روز عيد تأخير نيندازد. (مناسک حج، م415 و 416)
  - مستحبات منى‏
    
    مستحبات منى‏ چاپ ; PDF
    
    مستحبّات منی
    
    [1309] م ـ بدان كه برای حاجی مستحب است كه روز يازدهم و دوازدهم و سيزدهم را در منی بماند و حتی به جهت طواف مستحب از منی بيرون نرود و تكبير گفتن در منی بعد از پانزده نماز و در غير منی بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عيد است مستحب می باشد و بعضی آن را واجب دانسته اند و بهتر در كيفيت تكبير آن است كه بگويد:
    «أللهُ أكْبَرُ، اللهُ أكْبَرُ، لا إلهَ إلّا اللهُ وَاللهُ أكْبَرُ، اللهُ أكْبَرُ وَللهِ ِ الْحَمْدُ، اللهُ أكْبَرُ عَلی ما هَدانَا، اللهُ أكْبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الْأنْعامِ، وَالْحَمْدُ للهِ علی ما أبْلانا».
    و مستحب است مادامی كه در منی اقامت دارد نمازهای واجب و مستحب را در مسجد خِيف به جا آورد و در حديث است كه صد ركعت نماز در مسجد خِيف، با عبادت هفتاد سال برابر است و هركس در آن‌جا صد مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» بگويد ثواب آن برابر ثواب بنده آزاد كردن است و هركس در آن‌جا صد مرتبه «لا إلهَ إلّا اللهِ» بگويد ثواب آن برابر است با ثواب كسی كه احيای نفس كرده باشد و هركس در آن‌جا صد مرتبه «ألْحَمْدُ للهِ» بگويد، ثواب آن برابر است با ثواب خراج عراقين كه در راه خدا تصدّق نمايد.
  - مستحبات ديگر مكّه معظّمه‏
    
    مستحبات ديگر مكّه معظّمه‏ چاپ ; PDF
    
    مستحبّات ديگر مكّه معظّمه
    
    [1310] م ـ آداب و مستحبات ديگر در مكّه معظّمه از اين قرار است:
       1 ـ زياد ذكر خدا نمودن و خواندن قرآن.
       2 ـ ختم نمودن قرآن.
       3 ـ خوردن از آب زمزم و بعد از خوردن، اين دعا را بخواند:
       «أللّهُمّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا، وَرِزْقا واسِعا، وَشِفاءً مِنْ كُلّ داءٍ وَسُقْمٍ».
       و نيز بگويد: «بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَالشّكْرُ للّهِ».
       4 ـ نظر نمودن به كعبه و بسيار تكرار كردن آن.
       5 ـ در هر شبانه روز ده مرتبه طواف نمودن؛ در اول شب سه طواف، در آخر شب سه طواف، پس از دخول صبح دو طواف و بعدازظهر دو طواف.
       6 ـ هنگام توقف در مكّه، به عدد ايام سال؛ يعنی سيصد و شصت مرتبه طواف نمايد و اگر اين مقدار نشد پنجاه و دو مرتبه و اگر آن هم ميسور نشد هر مقداری كه بتواند.
       7 ـ به خانه كعبه داخل شود؛ خصوصاً كسی كه سفر اول او است و مستحب است قبل از دخول غسل بنمايد و در وقت داخل شدن بگويد:
    «أللّهُمّ إنّكَ قُلْتَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنا فَآمِنّي مِنْ عَذابِ النّارِ».
    پس دو ركعت نماز بين دو ستون بر سنگ قرمز بگزارد. در ركعت اول بعد از حمد، «حم، سجده» و در ركعت دوم بعد از حمد، پنجاه و پنج آيه از ساير جاهای قرآن بخواند.
    8 ـ دو ركعت نماز خواندن در هر يك از چهار زاويه كعبه، و بعد از نماز اين دعا را بخواند:
    «أللّهُمّ مَنْ تَهَيّأ أوْ تَعَبّأ أوْ أعَدّ أوِ اسْتَعَدّ لِوِفادَةٍ إلی مَخْلُوقٍ رجا رِفْدِهِ وَجائِزَتِهِ وَنَوافِلِهِ وَفَواضِلِهِ فَاِلَيْكَ يا سَيّدِي تَهْيِئَتِي وَتَعْبِئَتِي وَإعْدادي وَاسْتِعْدادي رجا رِفْدِكَ وَنَوَافِلِكَ وَجائِزَتِكَ، فَلا تُخَيّبِ الْيَوْمَ رَجائِي يا مَنْ لا يَخِيبُ عَلَيْهِ سائِلٌ وَلا يَنْقُصُهُ نائِلٌ فَاِنّي لَمْ آتِكَ الْيَوْمَ بِعَمَلٍ صَالِحٍ قَدّمْتُهُ وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَلكِنّي أتَيْتُكَ مُقِرّا بِالظّلْمِ وَالْإساءَةِ عَلی نَفْسِي فَاِنّهُ لا حُجّةَ لِي وَلا عُذْرَ فأسْأَلُكَ يا مَنْ هُوَ كَذلِكَ أنْ تُصَلّي عَلی مُحَمّدٍ وَآلِهِ وَتُعْطِيَنِي مَسْأَلَتِي وَتَقْلِبَني بِرَغْبَتي وَلا تَرُدّنِي مَجْبُوها مَمْنُوعا وَلا خائِبا يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ أرْجُوكَ لِلْعَظِيمِ، أسْأَلُكَ يا عَظِيمُ أنْ تَغْفِرَ لِيَ الذّنْبَ الْعَظِيمَ لا إلهَ إلّا أَنْتَ».
       و مستحب است هنگام خروج از كعبه، سه مرتبه «اللّهُ أكْبَرُ» بگويد، پس بگويد:
       «أللّهُمّ لا تَجْهَدْ بَلاءَنَا رَبّنا وَلا تُشْمِتْ بِنا أعْداءَنا فَاِنّكَ أنْتَ الضّارّ النّافِعُ».
       بعداً پايين آمده و پله ها را دست چپ قرار داده كعبه را استقبال نمايد و نزد پله ها دو ركعت نماز بخواند.
  - استحباب عمره مفرده‏
    
    استحباب عمره مفرده‏ چاپ ; PDF
    
    استحباب عمره مفرده
    
    [1311] م ـ بدان كه بعد از فراغ از اعمال حج، در صورتی كه ميسور باشد، مستحب است عمره مفرده به جا آورده شود و در اعتبار فاصله بين اين عمره و عمره سابق، خلاف است و احتياط در اين است كه در فصل كمتر از يكماه بقصد رجا به جا بياورد495 و كيفيت اين عمره در صورت حج افراد و عمره مفرده ذكر شد.
    495. انجام عمره مستحب بوده و قصد رجاء لازم نيست. (مناسک حج، م11)
  - طواف وداع‏
    
    طواف وداع‏ چاپ ; PDF
    
    طواف وداع
    
    [1312] م ـ بدان كه برای كسی كه می خواهد از مكّه بيرون رود، مستحب است طواف وداع نمايد و در هر شَوطی حجرالاسود و ركن يمانی را، در صورت امكان، استلام نمايد و چون به مستجار رسد مستحباتی كه قبلاً برای آن مكان ذكر شد به جا آورد و آنچه خواهد دعا نمايد، بعدا حجرالأسود را استلام نموده و شكم خود را به خانه كعبه بچسباند يك دست را بر حَجَر و دست ديگر را به طرف درب گذاشته و حمد و ثنای الهی نمايد و صلوات بر پيغمبر و آل او بفرستد و اين دعا را بخواند:
    «أللّهُمّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ وَنَبِيّكَ وَاَمِينِكَ وَحَبِيبِكَ وَنَجِيّكَ وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، أللّهُمّ كَما بَلّغَ رِسالاتِكَ وَجاهَدَ في سَبِيلِكَ وَصَدَعَ بِأَمْرِكَ وَاُوذِي في جَنْبِكَ وَعَبَدَكَ حَتّی أتاهُ الْيَقِينُ، أللّهُمّ أقْلِبْني مُفْلِحا مُنْجِحا مُسْتَجابا بِأفْضَلِ ما يَرْجِعُ بِهِ أحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ مِنَ الْمَغْفِرةِ وَالْبَرَكَةِ وَالرّحْمَةِ وَالرّضْوانِ وَالْعافِيَةِ».
    و مستحب است وقت بيرون آمدن از باب حناطين، كه مقابل ركن شامی است، بيرون رود و از خداوند متعال توفيق مراجعت را بطلبد و وقت بيرون رفتن يك درهم خرما خريده و آن را بر فقرا تصدّق نمايد.
  - مسائل متفرقه‏
    
    مسائل متفرقه‏ چاپ ; PDF
    
    مسائل متفرقه
    
    [1313] م ـ در وقتی كه در «مسجدالحرام» يا «مسجد النبی» نماز جماعت منعقد شد، مؤمنين نبايد از آن‌جا خارج شوند و بايد از جماعت تخلف نكنند و با ساير مسلمين به جماعت نماز بخوانند.
    [1314] م ـ سجده نمودن بر تمام اقسام سنگ‌ها؛ چه مرمر باشد يا سنگ‌ های سياه معدنی يا سنگ گچ و آهك، قبل از آن‌كه پخته شود جايز است496 و سنگ‌هايی كه در «مسجدالحرام» از اين قبيل است سجده بر آنها اشكال ندارد و همينطور در «مسجد رسول الله (ص)».
    [1315] م ـ در «مكّه» و «مدينه» در مسافرخانه و هتل نبايد نماز را به جماعت بخوانند و می توانند در جماعت ساير مسلمين در مساجد شركت كنند و نماز را به جماعت بخوانند.
    [1316] م ـ تخيير بين قصر و اتمام در مكّه و مدينه اختصاص به مسجدالحرام و مسجدالنبی دارد و در تمام مكّه و مدينه جاری نيست بلی اختصاص به مسجد اصلی ندارد و در جاهای توسعه داده شده مسجد هم جاری است، هرچند احتياط اقتصار بر مسجد اصلی است پس در تمام مسجد فعلی مسافر می تواند نماز را تمام بخواند همان‌طور كه می تواند شكسته بخواند.497
    [1317] م ـ در تقصيرهايی كه در عمره تمتّع كرده است، احتياط واجب498 آن است كه گوسفند يا غير آن را در مكّه سر ببرد و اگر در حج تقصير كرد در منی سر ببرد و اگر ترك كرد آن را و برگشت به محل خود، در محل خود بكشد و صدقه بدهد.
    [1318] م ـ كسی كه در ميقات يا محاذی آن يا جای ديگری كه تكليف اقتضا می كرد محرم شد نمی تواند احرام خود را به هم بزند و مُحل شود برای رفتن به مدينه منوّره يا برای مقصد ديگری، و اگر لباس احرام را هم بكند و قصد بيرون آمدن از احرام را بكند، احرامش به هم نمی خورد و آنچه به ‌واسطه احرام بر او حرام شده حلال نمی شود و اگر كاری كه موجب كفاره است به جا آورد بايد كفاره بدهد.
    [1319] م ـ اگر به ‌واسطه عذری؛ مثل مرض، نتواند لباس دوخته خود را بكند و لباس احرام بپوشد، بايد در ميقات يا محاذات آن نيت عمره و يا حج كند و لبّيك بگويد و كافی است، و هر وقت عذرش برطرف شد جامه دوخته را بكند، و اگر لباس احرام نپوشيده بپوشد، و لازم نيست به ميقات برگردد، ولی برای پوشيدن لباس دوخته بايد499 يك گوسفند قربانی كند.
    [1320] م ـ كسی كه از روی ندانستن مسأله يا نسيان از حكم يا موضوع يا غفلت، بعضی از محرمات احرام را ارتكاب نمود كفاره ندارد مگر صيد كه در هر صورت كفاره دارد، پس در غير صيد ارتكاب از روی عمد و علم موجب كفاره است.
    [1321] م ـ عمره تمتّع و حج تمتّع بايد در يكسال واقع شوند، پس اگر در يك سال عمره تمتّع به جا آورد و در سال ديگر حج تمتّع صحيح نمی باشد.
    [1322] م ـ كسی كه وظيفه اش حج تمتّع است، بايد در حالی كه می خواهد احرام عمره ببندد نيت آن داشته باشد كه عمره تمتّع كند و بعد از آن حج تمتّع، اگر چه به نيت ارتكازی اجمالی، پس اگر نيت عمره مفرده بكند و بعد بخواهد آن را عمره تمتّع قرار دهد حج او اشكال پيدا می كند.
    [1323] م ـ اگر بعد از مشغول شدن به حج تمتّع، شك كند كه عمره تمتّع را به جا آورده يا نه يا شك كند كه صحيح به جا آورده يا نه، اعتنا نكند و عملش صحيح است.
    [1324] م ـ در هر يك از اعمال عمره و حج، اگر شك كند بعد از آن‌كه وارد عملی شده باشد كه مترتب بر اوست، اعتنا نكند؛ چه شك كند كه آورده يا نه، يا شك كند كه صحيح آورده يافاسد.
    [1325] م ـ بايد عمره تمتّع و حج تمتّع، هر دو در ماه های حج واقع شود و ماه های حج؛ شوال و ذی قعده و ذی حجه است. پس اگر كسی در شوال يا ذی قعده عمره تمتّع به جا آورد و در موقع حج، حج تمتّع به جا آورد صحيح است، و اگر قبل از شوال بخواهد عمره تمتّع به جا آورد صحيح نيست، اگر چه بعض اعمال عمره قبل از شوال واقع شود و بقيه در شوال يا ساير ماه های حج.
    [1326] م ـ كسی كه به احرام عمره تمتّع وارد مكّه، شد در صورتی كه حج او فوت شده قصد عمره مفرده كند و به همان احرامی كه بسته، عمره مفرده به جا آورد و از احرام خارج شود، و اگر حج بر او مستقر بوده يا سال ديگر شرايط استطاعت را دارا باشد بايد به حج برود.
    [1327] م ـ شرايطی كه برای هدی است كه در حج تمتّع بايد ذبح كند هيچيك در حيوانی كه برای كفاره تقصير بايد قربانی كند معتبر نيست پس می تواند گوسفند خصی و معيوب را برای كفاره قربانی كند.
    [1328] م ـ غير از هَدی تمتّع، از هَدی هايی كه برای كفاره يا چيز ديگر بر انسان واجب می شود، نمی تواند شخص كفاره دهنده از گوشت آنها بخورد و اما از قربانی استحبابی جايز است بخورد.500
    [1329] م ـ مصرف كفارات: فقرا و مساكين هستند.
    □ [1330] م ـ اگر در حرم چيزی پيدا كرد، برداشتن آن كراهت شديد دارد، بلكه احتياط در برنداشتن است.
    [1331] م ـ اگر «لقطه» حرم را برداشت و از يك درهم كمتر باشد می تواند قصد تملك آن را بكند و آن را مصرف كند و ضامن صاحبش نيست و چنانچه تملك نكرد و تفريط نكرد ضامن نيست، ولی اگر بدون تملك نگاه داشت و در نگاهداری كوتاهی و تفريط كرد ضامن است، و اگر قصد تملك كرد و صاحبش قبل از تلف شدن پيدا شد بايد آن را به صاحبش رد كند به احتياط واجب.
    [1332] م ـ اگر لقطه را كه در حرم برداشت يك درهم يا بيشتر ارزش داشت بايد يك سال تعريف كند و از صاحبش جستجو كند، پس اگر نيافت او را بعداز يك سال، مخير است بين دو امر: يكی آن‌كه آن را برای صاحبش حفظ كند، در اين صورت اگر در نگاهداری كوتاهی نكرد ضامن نيست در صورت تلف. دوم آن‌كه برای صاحبش صدقه بدهد، لكن اگر صاحبش پيدا شد و راضی به صدقه نشد بايد عوضش را به او بدهد و جايز نيست آن را تملك كند و اگر تملك كند مالك نمی شود و ضامن هم می شود.
    [1333] م ـ كسی كه بعد از مُحرم‌شدن نتوانسته باشد وظيفه ای انجام دهد كه مُحلّ شود، اگر مصدود يا محصور است بايد به وظيفه آن‌ها كه در آخر مناسك ذكر شده عمل نمايد و اگر مصدود يا محصور نيست، در بعض موارد با انجام عمره مفرده می تواند مُحلّ شود.
    [1334] م ـ در مسجدالنبی(ص) سجده كردن روی فرش‌ های مسجد مانع ندارد و مهر گذاشتن جايز نيست و لازم نيست در جايی كه سنگ است نماز بخوانند501 و لازم نيست حصير يا نحو آن با خود ببرند، ولی اگر مراعات كنند كه موجب وهن نشود و حصير برای جانماز با خود داشته باشند و روی آن نماز بخوانند، به‌طوری كه متعارف ساير مسلمين است اشكال ندارد، ليكن تأكيد می شود از عملی كه موجب هتك و انگشت نما شدن باشد اجتناب نمايند.
    496. سجده بر آجر و سفال و گچ و آهک و سيمان صحيح است. (مناسک حج، س146)
    497. می تواند در تمامی دو شهر مكه و مدينه حتی محلّه‌های جديد دو شهر نماز را تمام بخواند و اختصاص به مسجدالحرام و مسجد النبی (صلی الله عليه وآله) ندارد. گرچه احتياط استحبابی در اختصاص تخيير به محلّه‌های قديمی دو شهر بلكه در اختصاص به دو مسجد است. (مناسك حج، س138)
    498. محل ذبح كفاره صيد، در عمره، مكه مكرمه، و در حج، منی است. و احتياط آن است كه در كفارات ديگر نيز به همين صورت عمل كند، اما اگر در مكه مكرمه يا در منی ذبح نكند و پس از بازگشت از حج، در وطن خود يا در مكان ديگر ذبح نمايد، كفايت می‌كند. (مناسک حج، م268)
    499. بنا بر احتياط واجب. (مناسک حج، م169)
    500. کسی که کفاره بر او واجب شده، نبايد از گوشت آن بخورد، اما خوردن گوشت قربانی واجب يا مستحب و يا نذری اشکال ندارد. (مناسک حج، م269)
    501. جايی که انسان بايد تقيّه کند می‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد و لازم نيست برای نماز به جای ديگر برود، ولی اگر در همان محل بتواند طوری که به زحمت نيفتد بر حصير يا سنگ و امثال آن سجده کند، بنا بر احتياط واجب بايد بر اين اشياء سجده نمايد. (مناسک حج، س145)
  - استفتائات مسائل متفرقه‏
    
    استفتائات مسائل متفرقه‏ چاپ ; PDF
    
    استفتائات مسائل متفرقه
    
    [1335] س ـ در مسجدالنبی (ص) بعد از اتمام نماز جماعت، آيا می توان روی فرش‌ های مسجد سجده نمود و يا اين‌كه بايد برود در جايی كه سنگ‌فرش است و بر سنگ نماز بخواند؟
    ج ـ لازم نيست به جای ديگر كه سنگ مفروش است برود.502
    [1336] س ـ كسی كه نماز را در مسجدالحرام به‌نحو استداره خوانده است؛ به‌طوری كه رو در روی امام جماعت و يا طرفين او ايستاده بوده است، آيا اين نماز احتياج به اعاده دارد؟
    ج ـ با وضع فعلی نياز به اعاده ندارد.503
    [1337] س ـ در صورتی كه شخص نمازگزار وارد يكی از مساجد مدينه منوره و يا مكّه معظّمه شد و مشاهده كرد كه جماعت خاتمه يافته است، ولی نمازگزاران در مسجد هستند، آيا می تواند نماز را فُرادی بر طبق شرايط موجود به جای آورد يا بايد بيايد مسافرخانه و يا هتل و نمازش را با چيزی كه سجده بر آن صحيح است انجام دهد؟
    ج ـ می تواند در همان‌جا و برطبق نماز آنان به جا آورد.504
    [1338] س ـ حصيرهايی كه در حجاز مورد استفاده حجّاج ايرانی و غير ايرانی واقع می شود، سجده بر آن جايز است يا خير، با ملاحظه اينكه حصير مزبور با نخ مخلوط است؟
    ج ـ اگر عرفاً روی حصير سجده می شود مانع ندارد.
    [1339] س ـ اگر انجام نماز به كيفيتی باشد كه معلوم نيست موافق نظر اهل سنت باشد، مانند سجده بر پشت نمازگزارانِ صفِ جلو و عدم رعايت اتصال و... آيا نماز در اين گونه موارد بايد اعاده شود؟
    ج ـ اعاده دارد.
    [1340] س ـ آيا حائض و جنب می توانند از مقدار توسعه‌يافته مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) عبور كنند يا خير؟
    ج ـ نمی توانند.
    [1341] س ـ كسانی كه برای شركت در نماز مغرب در مكّه و مدينه وارد مساجد می شوند و نمازهای خود را با جماعت می خوانند، آيا جايز است بلافاصله بعد از نماز جماعت نماز عشا را بخوانند يا نه؟
    ج ـ مانع ندارد و اگر وقت نشده بايد صبر كنند.
    □ [1342] س ـ كسی خيال می كرد كه بر سنگ‌ های فرش شده در مسجدالحرام ـ زاده الله شرفاً ـ سجده صحيح نيست و بر پشت دست سجده می كرده است، آيا نمازهايی كه به اين نحو خوانده چه حكمی دارد؟
    ج ـ صحيح نيست، مگر جاهل قاصر باشد.
    [1343] س ـ در ليالی مقمره در مكّه، كسانی كه نماز صبح را به جماعت با ساير مسلمين می خوانند، آيا بايد بعد از روشن شدن هم دوباره بخوانند، يا همان نماز كه به جماعت خوانده اند كافی است؟
    ج ـ در فرض مرقوم، جماعت صحيح است و اعاده ندارد.505
    [1344] س ـ كسی كه قصد كرده است تا پايان روز ترويه (هشتم ذی‌حجه) در مكّه اقامت نمايد، به تصور اين‌كه از آغاز ورودش به مكّه تا روز ترويه ده روز است و بر اين اساس، چند روز نماز را تمام خواند، بعد خلاف آن ثابت گرديد و معلوم شد ده روز نبوده است، وظيفه او در نماز چيست؟ آيا تمام است يا قصر؟
    ج ـ اگر506 واقع ده روز را قصد كرده و بعد خلاف آن معلوم شده است، مثل اينكه يقين داشت كه ماه سی روز است و روز ترويه مثلاً سه شنبه است، بعدا معلوم شد ماه 29 روز است و روز ترويه دوشنبه است، بايد نماز را تمام بخواند، و اگر واقع آن را قصد ندارد و فقط خيال می كند كه ده روز می ماند، مثل اينكه می داند ماه 29 روز و ترويه دوشنبه است ولی در حساب اشتباه كرده و خيال می كند تا آن روز ده روز است در حالی كه واقعاً نيست، بايد بعد از كشف خلاف نمازها را جمع بخواند علی ‌الأحوط و آنچه تمام خوانده را نيز قصراً قضا نمايد.
    [1345] س ـ شخصی مقلد هيچ يك از فقها نبوده؛ مثلاً ده سال، حالا می خواهد تقليد كند، در اين ده سال مكّه هم رفته است، آيا عبادت های او مثل نماز و روزه و حجش صحيح است يا نه؟
    ج ـ اگر اعمالش مطابق فتوای كسی كه بايد از او تقليد كند باشد صحيح است.
    [1346] س ـ قرآن‌هايی كه در مسجدالحرام است بر بعضی نوشته شده كه «وقف است» ولی بر بعضی ديگر نوشته نشده است، شايع است آنها كه كلمه وقف و يا عبارت ديگری كه مفهم وقف بودن باشد ندارد، جايز است بردارند و چنين كاری احياناً شده است، بفرماييد جايز است يا نه؟
    ج ـ برداشتن آن‌ها بدون اين‌كه از متصدّی ذيربط بگيرند، جايز نيست و بايد برگردانده شود.
    [1347] س ـ آيا مقداری از سنگ صفا و مروه، يا از مشعر را می شود با خود آورد يا نه؟
    ج ـ از صفا و مروه جايز نيست و از مشعر مانع ندارد.
    [1348] س ـ نيت تيمم از حدث اكبر در مَسْجِدَين چيست؟
    ج ـ اگر در مسجد جنب شده، بايد فوراً خارج شود و برای خروج از مسجد تيمم بدل از غسل جنابت كند و با اين التفات اگر تيمم كند صحيح و با نيت است.
    [1349] س ـ در تطهير مسجدالحرام به نحوی كه عين نجاست را برطرف می كنند و بعد با ظرف آب می ريزند و می شويند و از هر طرف با آب قليل شسته می شود، انسان به نجاست تمام مسجد علم عادی پيدا می كند، آيا جواز سجده بر آن سنگ‌ها از باب عسر و حرج است يا جهت ديگر؟
    ج ـ علم پيدا نمی شود و با فرض شك نبايد اعتنا شود.
    [1350] س ـ شخصی بدون اينكه خمس مال خود را بپردازد به حج رفته است و الآن می خواهد بپردازد، آيا حج او صحيح است يا خير؟
    ج ـ اگر لباس احرام و قربانی با پول غير مخمس نبوده، عمل او اشكال ندارد و در غير اين صورت تفصيلاتی دارد كه به رساله مراجعه شود.507
    [1351] س ـ اين‌جانب كه تحت تكفل پدرم هستم اگر خدا بخواهد سال آينده به اتفاق مادرم به زيارت خانه خدا مشرف خواهم شد، لازم به يادآوری است كه هزينه اين سفر را از پولهايی كه پدرم طی هفت يا هشت سال به عنوان هفتگی و يا پولی كه برای پس انداز به ما داده پرداخته ايم، قابل ذكر است كه پدرم تا اين تاريخ هيچ گونه وجهی به عنوان خمس نپرداخته است. خواهشمندم مرقوم بفرماييد كه حج ما با اين پول چه صورتی پيدا می كند؟
    ج ـ اگر يقين به وجود خمس در پول مزبور نداريد حج اشكال ندارد و اگر يقين به وجود خمس در مال داريد لازم است احرام و قربانی را از مال حلال يقينی تهيه نماييد.
    [1352] س ـ فرموده ايد اگر از طرف قاضی مكّه حكم شد كه فلان روز عيد است و ما يقين به خلاف نداشته باشيم متابعت آنان جايز است، آيا اگر در همين فرض بتوان احتياط كرد و وقوف عرفات و مشعر و اعمال مِنی را بدون محذور انجام داد تا متابعت قطعی واقع شود، آيا اين كار لازم است يا نه؟
    ج ـ بايد تبعيت كنند ولو با علم به خلاف.
    [1353] س ـ آيا شخص فقير می تواند گوشت كفاره تقصير خود را به مصرف فقرايی كه نان‌خور او هستند برساند؟
    ج ـ برای كسانی كه نفقه آنان بر او واجب است نمی شود صرف نمود.
    [1354] س ـ كفاراتی كه در احرام عمره تمتّع بر گردن انسان می آيد، در مكّه معلوم است كه فقير مؤمن نيست، آيا بايد صبر كند تا در محل، ذبح كند و به فقير بدهد و اين تأخير عمدی مانع ندارد؟
    ج ـ تأخير عمدی خلاف احتياط است و در هر صورت ذبح در محل و دادن به فقرا كفايت می كند.
    [1355] س ـ اگر شخصی در مكّه يا مدينه پول سعودی پيدا كند كه نمی داند متعلّق به ايرانی است يا غير ايرانی، وظيفه او چيست؟
    ج ـ با يأس از پيدا شدن صاحبش از طرف او به فقير صدقه بدهد علی ‌الأحوط.
    [1356] س ـ زنی به همراه شوهرش در روز يازدهم جهت رَمْی به طرف جمرات حركت می كند كه بر اثر شدت گرمی هوا و كثرت جمعيت، شوهر خود را گم می كند، حالت اضطراب و شوكه شدن به او دست می دهد و به زمين می افتد، مأمورين او را به بيمارستان منتقل می كنند، بعد از چهار روز تفحص و جستجوی زياد در بيمارستان پيدا می شود كه قادر به سخن گفتن نبوده و حتی قادر به انجام بقيه اعمال حج نمی باشد و در فاصله اين مدت همراهان او شوهرش را تكليف می كنند كه به نيابت از خانواده خودش بقيه اعمال او را انجام دهد، آنچه مسلم است اين بوده كه شوهر در حال ناراحتی و اضطراب و حواس پرتی بوده، ولی از او كه سؤال می شود اعمال نيابتی را انجام داديد يا نه جواب می دهد بلی انجام دادم، پس از مراجعت از حج شوهرش قسم جلاله ياد می كند كه من حالم به جا نبوده، و اعمال نيابتی را انجام ندادم و اظهار می كند كه اجتماع ما با هم حرام است، آيا حج صحيح است يا نه؟ و در صورت عدم صحت آيا با نيابت كفايت می كند يا اينكه لازم است خودش بقيه اعمال حج را انجام دهد و قربانی كه به واسطه عدم بيتوته در منی می باشد، آيا در محل خودش ذبح كند كافی است و يا بايد به مِنی فرستاده شود؟
    ج ـ اگر اعمال روز عيد را انجام داده و اعمال مكّه را انجام نداده در صورتی كه می تواند خودش به مكّه برود بايد خودش آنها را انجام دهد، و اگر معذور است نايب بگيرد508 و قربانی مورد سؤال در محل خودش هم صحيح است و لازم نيست به مِنی فرستاده شود، و رَمْی ايامی كه انجام نشده، سال بعد بايد قضا شود و اگر خودش نمی تواند برود، نيابت كافی است.
    □ [1357] س ـ شخصی در سال 1361 به حج مشرف می شود و در مغرب روز نهم ذی حجه با وانتِ كارگری بدون توقف در مشعرالحرام به مِنی رفته و در خارج منی به دست غير مؤمن قربانی كرده، و در خارج منی سر تراشيده است، تكليف اين شخص چيست، آيا می تواند به نيت ديگری يا برای خودش به حج مشرف شود؟
    ج ـ بنا بر احتياط واجب بايد قربانی و سرتراشی و اعمال مكّه را اعاده كند و عمره مفرده ای هم به جا آورد و دو مرتبه اصل حج را هم انجام دهد و تا سر تراشی و اعمال بعد از آن انجام نگرفته و عمره مفرده را انجام نداده، باقی بر احرام است.
    [1358] س ـ آيا در عرفات و منی و مشعر و بعد از مراجعت از اماكن مزبور در صورتی كه مسافت شرعی محقق نشود وظيفه حجّاجی كه قبلاً در مكّه معظّمه قصد اقامت كرده اند از حيث قصر و اتمام چيست؟
    ج ـ در فرض مذكور تمام است.
    [1359] س ـ بعضی از حجّاج در مكّه قصد اقامه كرده اند، چه بطن مكّه يا محلات آن مثل شيشه و ريع الذاخر يا مسفله يا حجون، اگر يقين داشته باشند كه تا عرفات چهار فرسخ است، نماز را قصر و اگر شك داشته باشند در مسافت شرعی نماز را تمام می خوانند، بفرماييد در مراجعت از عرفات و منی ، تكليف آنان از نظر قصر و اتمام چيست؟ با توجه به اينكه توقف آنان در مكّه يك روز يا سه روز يا نه روز است و بايد به ايران يا مدينه حركت كنند؟
    ج ـ در صورت عدم مسافت شرعيه يا شك در آن كه در نماز باقی بر تمام هستند، اگر از عرفات كه به مكّه برمی گردند، از جهت اينكه محل اقامه است می روند و بعد از مكّه قصد مسافرت می كنند، در بازگشت به مكّه و در خود مكّه هم نمازشان تمام است.
    [1360] س ـ اگر موقف دو روز اختلاف داشته باشد، وظيفه چيست؟
    ج ـ فرقی بين يك روز اختلاف و دو روز در حكم مسأله نيست.
    [1361] س ـ در مواردی كه فرموده ايد: اگر مشقت يا حرج داشته باشد... بفرماييد منظور از مشقت و حرج شخصی است يا نوعی؟
    ج ـ بايد خصوص مسأله ملاحظه شود و اگر حكم دائر مدار حرج و مشقت باشد، شخصی آن منظور است.
    [1362] س ـ حاجی تمام اعمال عمره و حج را انجام داد و بعد فهميد وضويش باطل بوده است، آيا با تدارك طواف ها و نماز، حج او صحيح است يا نه؟ و بر فرض فساد چگونه از احرام خارج شود، وظيفه او چيست؟
    ج ـ بلی با تدارك طواف‌ها و نماز، حج او صحيح است.509
    [1363] س ـ اگر شخصی مبلغی اَرز به فردی بدهد كه عوض آن را ـ به قيمت دولتی يا آزاد ـ پول ايرانی بگيرد، چه حكمی دارد؟
    ج ـ در تبديل پول بايد با هم تراضی نمايند و خلاف مقررات هم نباشد.
    [1364] م ـ پيشاهنگانی كه می خواهند بدون احرام در عرفات و منی باشند و نمی توانند در آن‌جا با احرام باشند، می توانند برای ورود به مكّه، عمره مفرده انجام دهند و برای حج محرم نشوند، ولی كسی كه مستطيع است نبايد اين كار را قبول كند و بايد عمره و حج تمتّع به جا آورد و در هر صورت اگر مُحرم شد و با لباس مخيط بود حج او صحيح است و بايد510 كفاره بدهد.
    [1365] س ـ شخصی بعد از احرام عمره تمتّع ديوانه شده است، دوستان او بدون اجازه برای او نايب می گيرند و يا تبرعا باقی اعمال او را انجام می دهند، آيا اين اعمال برای شخص اول مُجزی است و از احرام خارج می شود يا نه؟ و اگر پولی خرج شد، آيا می شود از ولیّ كسی كه ديوانه شده گرفت يا نه؟
    ج ـ نيابت مزبور كفايت نمی كند و شخص اول همچنان در احرام باقی است و پولی كه خرج شده از مال كسی است كه خرج كرده است و نمی تواند به ديگری رجوع كند، مگر آن‌كه مغرور شده باشد.
    [1366] س ـ آيا عمره و حج به واسطه جماع، يا ترك طواف، يا ترك احد الموقفين، فاسد می شود يا نه؟ و بر فرض فساد، چگونه بايد از احرام خارج شد؟
    ج ـ تفصيل موارد فساد به واسطه امور ذكر شده، در مناسك موجود است و جماع در عمره تمتّع مفسد نيست و چنانچه در حج فساد به واسطه جماع باشد، بايد عمل حج را تمام كند گرچه حج فاسد است و با اتمام حج از احرام خارج می شود، ولی در موارد ديگر، اگر فساد به ترك وقوف باشد، بايد به همان احرام حج، عمره مفرده به جا آورد و مُحلّ شود و حكم ترك طواف در عمره تمتّع، در مناسك مفصلاً بيان شده است و ترك طواف در حج صوری دارد كه بعض آنها در مناسك ذكر شده است.
    [1367] س ـ كسی كه حج او به واسطه ترك وقوفين فاسد شده و باقی اعمال را به جا آورده و بدون عمره مفرده به ايران آمده است، تكليف فعلی و آينده اين مُحرم چيست؟
    ج ـ به احرام باقی است و می تواند برای خروج از احرام عمره مفرده انجام دهد.
    [1368] س ـ آيا قصد اِبطال عمره يا حج و يا بعض اجزاء آن، مبطل است يا نه؟
    ج ـ قصد ابطال، مبطل نيست.
    [1369] س ـ آيا مصرف كنسروهای گوشت و ماهی خارجی، كه در بازار مسلمين به فروش می رسد، جايز است يا نه؟
    ج ـ اگر ندانند از كجا وارد شده يا بدانند كه از بلاد مسلمين است مانع ندارد و اگر بدانند از بلاد كفر وارد می شود، در صورتی محكوم به حليت است كه وارد كننده مسلمان باشد و احتمال بدهند كه احراز تذكيه آن را كرده و در دسترس مسلمين قرار داده است.
    502. به حاشيه مسأله قبل مراجعه شود.
    503. نماز كسی كه پشت سر امام يا در يكی از دو طرف او بايستد، صحيح است، و بنا بر احتياط مستحب، كسی كه در يكی از دو طرف امام ايستاده بايد فاصله‌ی ميان امام جماعت و كعبه را رعايت كند و از امام به كعبه نزديك‌تر نباشد، اما نماز كسی كه در طرف ديگر كعبه مقابل امام بايستد، صحيح نيست. (مناسك حج، س132)
    504. به حاشيه مسأله 1334 مراجعه شود.
    505. فرقی ميان شب های مهتابی و غير مهتابی نيست، هرچند احتياط در اين زمينه خوب است.(اجوبة‌الاستفتائات، س354)
    506. در مكّه و مدينه در كمتر از ده روز هم می‌تواند نماز را تمام بخواند چون بين قصر و اتمام مخيّر است. (مناسك حج، س138)
    507. عمل او محکوم به صحت است.
    508. البته وقت طواف حج و نماز آن ماه ذيحجه است، ولي طواف نساء و نماز آن وقت معيني ندارد. (مناسک حج، س86)
    509. به حاشيه س 1356 مراجعه شود.
    510. بنابر احتياط واجب (مناسک حج، م 169)
  - محصور و مصدود
    
    محصور و مصدود چاپ ; PDF
    
    محصور و مصدود511
    
    [1370] م ـ مصدود عبارت است از كسی كه دشمن او را منع كند از عمره يا حج به تفصيلی كه می آيد و محصور آن است كه به ‌واسطه مرض ممنوع شود از عمره يا حج.
    [1371] م ـ كسی كه محرم شد به احرام عمره يا احرام حج، واجب است عمره و حج را تمام كند و اگر نكند به احرام باقی خواهد ماند.
    [1372] م ـ اگر كسی احرام عمره را بست و بعد از آن دشمنی يا كسی ديگر از قبيل عمال دولت يا غير آنها، او را منع كنند از رفتن مكّه و راه ديگری نباشد جز آن راهی كه ممنوع است يا اگر باشد مؤونه آن را نداشته باشد می تواند در همان محل كه ممنوع شده يك شتر يا يك گاو يا يك گوسفند قربانی كند و از احرام خارج شود و احتياط واجب آن است كه به نيت تحليل قربانی كند و به احتياط واجب قدری از مو يا ناخن خود را بگيرد و در اين صورت بر او همه چيز حلال می شود حتی زن.
    [1373] م ـ اگر كسی به احرام عمره وارد مكّه شد و دشمن يا كسی ديگر او را از به جا آوردن اعمال عمره منع كرد، همان حكم مسأله پيش را دارد، بلكه بعيد نيست كه اگر از طواف يا سعی نيز منع كند، همين حكم را داشته باشد.
    [1374] م ـ كسی را كه به ‌واسطه بدهكاری، كه ندارد بدهد، حبس كنند يا به ظلم حبس كنند حكم سابق را دارد.
    [1375] م ـ اگر بعد از احرام برای رفتن به مكّه يا اجازه به جا آوردن اعمال، پولی مطالبه كنند، پس اگر داشته باشد بايد بدهد، مگر آن‌كه حرجی باشد و اگر نداشته باشد يا حرجی باشد ظاهرا حكم مصدود را داشته باشد.
    [1376] م ـ اگر از يك طريق مصدود شد و راه ديگری هست كه باز است و مخارج رفتن از آن راه را دارد بايد به احرام باقی بماند و از آن راه برود و اگر از آن راه رفت و حج او فوت شد، بايد عمره مفرده به جا آورد و از احرام خارج شود.
    [1377] م ـ اگر شخص مصدود خوف آن داشته باشد كه اگر از راه ديگر برود به حج نمی رسد، نمی تواند عمل شخص مصدود را بكند و مُحلّ شود، بلكه بايد به راه ادامه دهد و صبر كند تا فوت محقق شود و با عمره مفرده متحلل شود.
    [1378] م ـ تحقق پيدا می كند مصدود بودن در حج به اينكه به هيچ يك از وقوف اختياری و اضطراری عرفه و مشعر نرسد، بلكه تحقق پيدا می كند اگر نرسد به چيزی كه به فوت آن، حج فوت می شود هرچند از روی علم و عمد نباشد و صور آن[در] سابق ذكر شد، بلكه ظاهراً تحقق پيدا كند به اينكه بعد از وقوفين منع كنند او را از منی و مكّه و نتواند نايب بگيرد، بلكه اگر منع كنند از اعمال مِنی يا اعمال مكّه، با عدم امكان نايب، بلی در صورتی كه تمام اعمال را به جا آورد و منع نمودند از برگشتن به مِنی برای بيتوته و اعمال ايام تشريق، مصدود بودن تحقق پيدا نمی كند و حج او صحيح است و بايد نايب بگيرد برای اعمال در اين سال و اگر نشد سال ديگر.
    [1379] م ـ كسی كه مصدود شد از آمدن به مكّه يا از اتمام اعمال يا از به جا آوردن اعمالی كه به ترك آنها، حتی به غير عمد، حج باطل می شود و به دستوری كه گفته شد از احرام خارج شد، اگر حج بر او مستقر شده بوده يا آن‌كه در سال ديگر مستطيع است و حج واجب را به جا نياورده، بايد بعد از رفع منع، دوباره به حج برود و اعمالی كه نموده كافی از حَجةالاسلام نيست.
    [1380] م ـ كسی كه مصدود است اگر اميد برطرف شدن مانع را داشته باشد بلكه گمان آن را هم داشته باشد می تواند به دستوری كه گفته شد از احرام خارج شود.
    [1381] م ـ كسی كه احرام عمره بست و به ‌واسطه مرض نتوانست برود به مكّه، اگر بخواهد مُحلّ شود بايد هدی كند و به احتياط واجب هدی يا پول آن را بفرستد به وسيله امينی به مكّه و با او قرارداد كند كه در چه روز و چه ساعتی آن را در مكّه ذبح كند و وقتی كه روز و ساعت موعود رسيد تقصير كند. پس از آن، هرچه بر او حرام شده بود حلال می شود مگر زن، و احتياط آن است كه در ذبح، قصد تحليل منوب‌عنه كند.
    [1382] م ـ كسی كه احرام حج بست و به ‌واسطه مرض نتوانست برود برای عرفات و مشعر، بايد هدی كند و به احتياط واجب هدی يا پول آن را بايد بفرستد به مِنی كه در آن‌جا ذبح كنند و مواعده كنند كه روز عيد ذبح شود و در آن وقت تقصير كند، پس هرچه بر او حرام شده بود حلال می شود مگر زن.
    [1383] م ـ كسی كه حج واجب به عهده او است و به واسطه مرض محصور شد، زن بر او حلال نمی شود مگر آن‌كه خودش بيايد و اعمال حج را به جا بياورد و طواف نساء بكند، ولی اگر عاجز شد از آمدن، بعيد نيست كفايت عمل نايب برای تحليل زن بر او. و اما كسی كه حج او استحبابی بوده، بعيد نيست كفايت طواف نايب از او، وليكن احتياط آن است كه در صورت امكان خودش برود.
    [1384] م ـ اگر كسی كه با او قرار داده بود ذبح كند،[ذبح ] نكرده بود و شخص مُحرم در روز موعود محلّ شد و با زن هم نزديكی كرد، معصيت نكرده و كفاره هم ندارد، ليكن بايد باز هدی يا پول را بفرستد و مواعده كند و بايد از زن اجتناب كند و احتياط واجب آن است كه از وقتی كه معلوم شد عمل نشده، اجتناب كند گرچه محتمل است كه وجوب اجتناب از وقتی باشد كه شخص را می فرستد برای ذبح.
    [1385] م ـ تحقّق محصور بودن، مثل تحقق مصدود بودن است كه گذشت.
    [1386] م ـ اگر مريض بعد از آن‌كه هَدی يا پولش را فرستاد حالش خوب شد به طوری كه توانايی رفتن به مكّه را داشت، بايد برود. پس اگر مُحرم به احرام تمتّع است و به وقت رسيد، اعمال عمره و حج را به جا می آورد و اگر وقت تنگ شد به طوری كه اگر بخواهد عمره به جا بياورد وقوف به عرفات فوت می شود، بايد برود به عرفات و حج افراد به جا بياورد و احتياط آن است كه قصد عدول كند و بعد از آن عمره مفرده بكند و كافی است از حَجّة الاسلام.
    و اگر وقتی رسيد به مكّه كه حج فوت شده؛ يعنی به وقت اختياری مشعر نمی رسد، عمره او مبدلّ می شود به عمره مفرده و بايد آن را به جا آورد و از احرام خارج شود و احتياط آن است كه قصد عدول به عمره مفرده كند و حج واجب را با وجود شرايط در سال ديگر به جا آورد.
    [1387] م ـ مصدود به دشمن، در حكمی كه برای مريض در مسأله پيش ذكر شده، مانند او است.
    [1388] م ـ كسانی كه مريض نيستند ليكن به علت ديگر، بعد از احرام نتوانستند به مكّه بروند؛ مثل كسی كه پايش يا كمرش شكسته يا به ‌واسطه خونريزی ضعف بر او مستولی شده، بعيد نيست حكم مريض را داشته باشند، ليكن مسأله مشكل است. بنا بر اين، احتياط آن است كه به احرام باقی بمانند تا وقتی كه خوب شوند. پس اگر حج فوت شده، عمره مفرده به جا بياورند و از احرام خارج شوند و حج اگر واجب بوده با وجود شرايط اعاده كنند.
    [1389] م ـ زمانی كه بايد مريض مواعده كند برای ذبح در احرام حج، روز دهم است به احتياط واجب و بايد قرار تأخير تا ايام تشريق ندهد و در احرام عمره تمتّع احتياط آن است قبل از خروج حاج به عرفات باشد.
    511. احكام محصور و مصدود را متعرّض نشده اند.
  - استفتائات محصور و مصدود
    
    استفتائات محصور و مصدود چاپ ; PDF
    
    استفتائات محصور و مصدود
    
    [1390] س ـ شخصی به نيت عمره تمتّع استحبابی برای يكی از معصومين: يا يكی از شهدا مُحرم شد و طواف و نماز طواف عمره را به جا آورد و قدرت بر اتمام عمل از او سلب شد، آيا همان حكم محصور و مصدود را دارد؟
    ج ـ اگر مريض شده يا دشمن او را منع كرده و نمی تواند اعمال را تمام كند و نايب هم نمی تواند بگيرد، حكم محصور و مصدود را دارد.
    [1391] س ـ آيا تصادف در احرام، حصراست و بايد عملی كه محصور انجام می دهد به جا آورد؟
    ج ـ بلی، با شرايط معتبره در حصر، حكم حصر بر آن مترتب می شود.
    [1392] س ـ در مناسك، حكم محصور را كه بيان فرموده ايد، مربوط است به كسی كه مُحرم شده است و قبل از مُحل شدن محصور شود، در اين‌جا اين سؤال مطرح است كه اگر پس از انجام اعمال عمره تمتّع و خارج شدن از احرام آن محصور شود و نتواند برای حج مُحرم شود، آيا حج از او ساقط است يا نه؟ و وظيفه او چيست؟
    ج ـ از احرام خارج شده است ولی كفايت از حج نمی كند و چنانچه سال اول استطاعت او باشد حج بر او واجب نشده است.
    [1393] س ـ شخصی بعد از آن‌كه برای حج مُحرم شده، دچار سكته قلبی می شود؛ به گونه ای كه هر نوع حركت برای او ضرر دارد، وظيفه او چيست؟
    ج ـ اگر نمی تواند وقوفين را درك كند، حكم محصور را پيدا می كند و چنانچه وقوفين را درك كرده، نسبت به بقيه اعمال، تفصيل بين امكان استنابه و عدم آن است كه در مناسك ذكر شده است.
    [1394] س ـ شخصی در مدينه مصدوم می شود، او را به مسجد شجره می آورند و مُحرم می نمايند آيا احرام او صحيح است و وظيفه بعدی او چيست؟ و اگر نتواند حج انجام دهد تكليف او چيست؟
    ج ـ احرام او صحيح است و اگر می تواند كه عمره و حج را انجام دهد، ولو با استنابه در طواف و سعی، حج او صحيح است و اگر نمی تواند حج به جا آورد احوط آن است كه وظيفه محصور را انجام دهد و با احرام مزبور عمره مفرده هم انجام دهد.
    
    والحمد للّه اوّلاً وآخراً وظاهراً وباطناً
    والسلام علی محمد وآله الطّيبين واللّعن علی أعدائهم أجمعين

دیدارها

بازديدها

پيامها

احكام

خطبه ها

بیانات

سوال شرعی

پاسخگویی تلفنی

پرداخت وجوهات شرعی

پرسش و پاسخ منتخب فقهی

حدیث اخلاق

احکام مناسبتی

احکام روزانه

آموزش

سوالات کاربران

رهبری

مناسبت

داده نما

پادپخش

حاشیه

احکام خمس

رساله آموزشی

اجوبة‌الاستفتائات

توضيح المسائل امام

اصطلاحات فقهى

مناسک حج (مقام معظم رهبری)

سيماى رهبرى

ديدارها

بازديدها

مراسم

رياست جمهوري

نماز جمعه

انتخابات

انقلاب اسلامی

فلسطین

حقّ در محاق؛ مروری بر زندگانی امیرالمومنین(ع)

زندگینامه

از نگاه امام

از منظر قانون

فیلم کامل

منتخب فیلم

صوت

ارسال نامه

ارتباط با پایگاه

درباره ما

English

العربية

اردو

Azərbaycanca

Indonesia

Français

Русский

Türkçe

ไทย

پيشگفتار

پيشگفتار چاپ ; PDF

مقدمه‏

مقدمه‏ چاپ ; PDF

شرايط وجوب حَجّةالاسلام‏

نيابت در حج‏

حج استحبابى‏

حج استحبابى‏ چاپ ; PDF

اقسام عمره‏

اقسام عمره‏ چاپ ; PDF

اقسام حج‏

باب اول: اعمال عمره تمتع‏

باب دوم: اعمال حج تمتع

فصل اول: احرام حج‏

فصل دوم: وقوف به عرفات‏

فصل سوم: وقوف به مشعرالحرام‏

فصل چهارم: واجبات منى‏

فصل پنجم: واجبات بعد از اعمال منى‏

فصل ششم: بيتوته به منى‏

فصل هفتم: رمى جمرات سه ‏گانه

مسائل متفرقه رمى

مسائل متفرقه رمى چاپ ; PDF

استفتائات رمى جمرات ثلاث‏

استفتائات رمى جمرات ثلاث‏ چاپ ; PDF

مستحبات منى‏

مستحبات منى‏ چاپ ; PDF