1. قوام کذب به قول و لفظ نیست

مفهوم کذب متقوّم به قول و لفظ نیست؛ یعنی اگر می‌‌گوییم فلانی دروغ می‌گوید، لازمه‌اش این نیست که حتماً تلفظ به دروغ کند. بلکه اگر دروغ را بنویسد یا با اشاره دروغی را بگوید، این هم کذب است؛ مثلاً در جواب کسی که می‌پرسد: "زید کجاست؟" بدون اینکه سخنی بگوید، اشاره کند اینجاست، درحالی‌‌که اینجا نیست. این هم کذب است. همچنین است اِخبار با نصب علائم: فرض کنید ورودیِ کوچه‌ای علامت ورود ممنوع بگذارند، درحالی‌‌که از طرف راهنمایی، منعی برای ورود به کوچه نشده باشد، این هم دروغ و کذب است.     (مکاسب محرمه، ج405، ص6)

2. خود خبر موصوف به صدق و کذب می‌‌شود، نه لوازم آن

آنچه مصداق صدق و کذب واقع می‌شود، خود خبر است، نه لازمۀ خبر. گاهی یک خبر، چه موافق واقع و چه مخالف واقع، لوازمی دارد. این‌چنین نیست که ما بگوییم اگر آن لوازم، موافق واقع بود، آن هم صدق است و اگر مخالف واقع بود، کذب است. بلکه خود خبر است که به صدق یا کذب بودن، موصوف می‌شود؛ مثلاً گاهی اوقات انسان خبر می‌دهد که امروز جمعه است. لازمۀ اینکه امروز جمعه باشد، این است که فردا شنبه است، پس‌فردا یکشنبه است، دیروز پنچ‌‌شنبه بود، روز قبلش چهارشنبه بود و ... . حال اگر کسی به دروغ بگوید امروز جمعه است، این شخص یک دروغ گفته است، نه بی‌نهایت دروغ. اگر بگوییم لوازم خبر هم به صدق و کذب متصف می‌شود، معنایش این است که این فرد اگر به دروغ گفت امروز جمعه است، این یک دروغ است، دروغ دیگر اینکه فردا شنبه است، دروغ دیگر این است که پس‌‌فردا یکشنبه است و تا آخر. پس لوازم خبر جزو مصادیق صدق و کذب نیست.     (مکاسب محرمه، ج405، ص8)

لوازم انشائات

انشاء قابل صدق و کذب نیست؛ مثلاً وقتی می‌گوید: "برو"، این صدق و کذب ندارد. صدق و کذب مربوط به اِخبار است. ولی بعضی انشائات لوازمی دارد که اِخبار است؛ مثلاً وقتی به کسی می‌گویید: "شما در فلان‌جا درس بگویید" معنایش این است که شما به این درس عالم هستید. پس این انشاء متضمن یک اِخبار است. حال اگر این اِخبار، مخالف با واقع بود، این را نمی‌شود گفت کذب است یا صدق.     (مکاسب محرمه، ج405، ص8)
  البته اگر از آن انشاء یا خبر، لازمۀ آن‌‌ اراده شده باشد و آن اراده هم ارادۀ جدّی باشد، در صورتی‌‌که موافق با واقع نباشد، این کذب است؛ مثل اینکه در حضور جمع به کسی بگویید: " شما چرا رساله نمی‌دهید؟!" قصدتان هم این است که اِخبار کنید این آقا مرجع تقلید، مجتهد یا اعلمند. اگر این قصد را از این انشاء دارید، هرچند با زبان دیگری اعلام شده است، این قابل صدق و کذب است.     (مکاسب محرمه، ج405، ص10)

3. به شوخی مطلب کذبی را گفتن

  شوخی‌‌ کذب و دروغ دو صورت دارد:
  1) غیر هزل (خبر خلاف واقع)

گاهی خبری خلاف واقع می‌دهد و مقصودش از آن خبر این است که افراد را بخنداند؛ مثلاً به کسی می‌‌گویند: " شما امروز ناهار منزل فلانی مهمان هستید" و مخاطب آنجا می‌رود و می‌بیند خبری نیست! عده‌ای که این صحنه را می‌بینند یا بعد از مراجعه آن فرد متوجه می‌‌شوند، می‌خندند. در این اِخبار، هزلی وجود ندارد، بلکه خبر خلاف واقعی داده می‌‌شود. لکن مقصود این است که مخاطب، این خبر را جدّی بگیرد و به دنبال آن برود. این مسلّماً حرام است؛ چراکه گوینده خبری داده و قصد واقع هم نموده است. لکن خلاف واقع است؛ مثل بقیۀ دروغ‌‌ها. البته در دروغ‌‌های دیگر انگیزه‌های دیگری است و در این دروغ، انگیزۀ مزاح است. این دروغ با دروغ‌‌های دیگر هیچ تفاوتی نمی‌کند و حرام است. (مکاسب محرمه، ج418، ص3)

  2) هزل

در نوع دوّم از انواع هزل، خبر کذبی داده نمی‌‌شود، بلکه خود کذب، شوخی و هزل است؛ مثل لطیفه‌ و مَتل‌‌هایی⁽¹⁾ که بین مردم متداول است؛ مثلاً از زبان حیوان یا از زبان شاگرد و استاد یا پدر و پسر چیزی را نقل می‌کنند که خلاف واقع هم است؛ این نوع از هزل حرام نیست. (مکاسب محرمه، ج418، ص5)

  حکایات و قصه‌ها نیز شبیه همین شوخی‌هاست که اینها در مقام هزل نیست؛ مثلاً رمان‌‌های طولانی، ممکن است هزار بار از قول شخصیت‌‌های داستان مطلبی را نقل ‌کنند. این هم ملحق به هزل است. بنابراین از جهت کذب بودن حرام نیست؛ هرچند ممکن است از جهت دیگری، حرام شوند؛ مثل جایی‌‌که مفسده‌‌ای به دنبال داشته باشد.     (مکاسب محرمه، ج418، ص9)

4. خلف وعده

  خلف وعده دو صورت دارد:
  الف) در مورد وعده‌ای که می‌دهد، می‌داند تخلف می‌‌کند ← کذب محسوب می‌‌شود.
  ب) نمی‌‌داند تخلف می‌‌کند ← کذب محسوب نمی‌‌شود.     (مکاسب محرمه، ج406، ص5)

1. همان جُک به تعبیر فرنگی