شرایط واجب شدن روزه و صحّت آن

مسأله 789) شرایط واجب شدن روزه عبارت است از: 1. بلوغ؛ 2. عقل؛ 3.قدرت؛ 4. بی هوش نبودن؛ 5. مسافر نبودن؛ 6. حایض و نفساء نبودن؛ 7. ضرر نداشتن روزه؛ 8. حرجی نبودن روزه.

مسأله 790) روزه بر افرادی واجب است که واجد شرایط فوق باشند، بنابراین روزه بر کودک نابالغ، فرد دیوانه، بیهوش، کسی که توانایی گرفتن روزه ندارد، مسافر، زن حایض و نفساء و کسی که روزه برای او ضرر یا حرج (مشقت زیاد) دارد واجب نیست.

مسأله 791) اگر کودک پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، باید روزه بگیرد ولی اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 792) دخترانی که تازه به سن بلوغ¹ می رسند واجب است روزه بگیرند و ترک آن به صرف دشواری، ضعف جسمانی و مانند آن جایز نیست، مگر آنکه روزه برای آنها ضرر داشته یا تحمل آن با مشقت زیادی همراه باشد.

مسأله 793) روزۀ زن حائض یا نفساء صحیح نیست؛ حتی اگر لحظاتی قبل از مغرب حائض شود یا زایمان کند و همچنین است اگر لحظاتی بعد از طلوع فجر پاک شود.

مسأله 794) کسی که می داند روزه برای او ضرر دارد یا احتمال عقلائی می دهد که ضرر داشته باشد (یعنی خوف ضرر دارد) روزه بر او واجب نیست، بلکه در مواردی نیز حرام است، خواه این یقین و ترس از تجربه شخصی حاصل شده باشد یا از گفته پزشک امین و یا از منشأ عقلایی دیگر و اگر روزه بگیرد، صحیح نیست؛ مگر آنکه به قصد قربت گرفته باشد و بعداً معلوم شود که ضرر نداشته است.

مسأله 795) کسی که معتقد است روزه برای او ضرر ندارد، اگر روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر داشته است، روزه اش باطل است و باید قضای آن را به جا آورد.

مسأله 796) تشخیص تأثیر روزه در ایجاد بیماری یا تشدید آن و عدم قدرت بر روزه یا ضرر داشتن روزه بر عهده مکلف است. پس اگر پزشک بگوید: روزه ضرر دارد ولی گفته او موجب اطمینان یا ترس از ضرر نشود یا مکلف با تجربه دریافته باشد که روزه ضرر ندارد، باید روزه بگیرد، همچنین اگر پزشک بگوید: روزه ضرر ندارد ولی خودش بداند روزه برایش ضرر دارد یا خوف ضرر عقلایی داشته باشد، نباید روزه بگیرد و روزه بر او حرام است.

مسأله 797) اگر مریض در اثنای روز ماه رمضان خوب شود، واجب نیست نیت روزه کند و آن روز را روزه بگیرد ولی اگر پیش از ظهر باشد و کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، احتیاط مستحب آن است که نیت کند و روزه بگیرد و پس از ماه رمضان باید آن را قضا کند.

مسأله 798) برای صحیح بودن روزه مستحبی لازم است قضای روزه ماه رمضان و همچنین بنابر احتیاط واجب روزه واجب دیگری بر عهدۀ فرد نباشد.

مسأله 799) کسی که روزۀ قضا به ذمه دارد و نمی داند با وجود داشتن روزه قضا، روزه مستحبی صحیح نیست، اگر به نیت استحباب، روزه بگیرد، روزه اش باطل است و به جای روزه قضا هم حساب نمی شود.

مسأله 800) کسی که نمی داند روزه قضا بر عهده دارد یا نه، اگر به نیت آنچه که وظیفه اوست (اعم از روزه قضا و مستحبی)، روزه بگیرد و در واقع روزه قضا بر عهده اش باشد، به عنوان روزه قضا حساب می شود.

مسأله 801) کسی که روزه قضای ماه رمضان بر او واجب است، چنانچه آن را فراموش کند و روزه مستحبی بگیرد، در صورتی که بین روز یادش بیاید، روزه مستحبی باطل می شود، البته اگر پیش از ظهر باشد، می تواند نیت روزه قضای ماه رمضان کند ولی اگر بعد از ظهر باشد، نیت روزه قضا هم از او صحیح نیست.

1. که بنا به نظر مشهور همان تکمیل نه سال قمری (برابر با 8 سال و 8 ماه و 23 روز شمسی) است.

آنچه برای روزه دار مکروه است

مسأله 880) برخی از مکروهات روزه عبارت است از:

1. هر کاری که سبب ضعف شود؛ (مانند خون دادن و حمام رفتن )
2. بوییدن گیاه خوشبو؛ (عطر زدن مکروه نیست)
3. خیس کردن لباسی که بر تن است؛
4. مسواک کردن با چوب تر؛
5. کشیدن دندان و هر کاری که به سبب آن از دهان خون بیاید؛
6. چشیدن غذا و مانند آن؛
7. ریختن دارو در بینی در صورتی که به حلق نرسد؛
8. ریختن دارو در چشم و سرمه کشیدن در صورتی که بو یا مزه آن به حلق برسد؛
9. نشستن زن در آب؛
10. لمس کردن همسر و شوخی با او و هر کاری که موجب برانگیخته شدن شهوت شود؛
11. مضمضه زیاد برای روزه دار مکروه است.

مواردی که قضا و کفاره عمد واجب است

مسأله 881) هرگاه در ماه مبارک رمضان کارهایی که روزه را باطل می کند¹ از روی عمد و اختیار و بدون عذر شرعی انجام شود، علاوه بر اینکه روزه باطل می شود و قضا دارد، کفاره عمد نیز بر انسان واجب می شود، چه بداند کفاره دارد و چه نداند.

مسأله 882) اگر کاری را که می داند حرام است ولی نمی داند روزه را باطل می کند انجام دهد، علاوه بر قضا، بنابر احتیاط واجب باید کفاره بدهد.

مسأله 883) اگر چیزی از اندرون روزه دار به دهان برگردد، نباید آن را فرو برد و اگر عمداً فرو برد، قضا و کفاره واجب می شود.

مسأله 884) اگر کسی نذر کند روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه در آن روز عمداً روزه نگیرد یا روزه اش را باطل کند، باید کفاره² بدهد.

مسأله 885) اگر در ماه رمضان به گفته کسی که می گوید مغرب شده و اعتمادی به گفته او نیست، افطار کند، سپس متوجه شود مغرب نبوده، قضا و کفاره بر او واجب می شود.

مسأله 886) کسی که عمداً روزه خود را باطل کرده، اگر در آن روز به سفر رود، کفاره ساقط نمی شود.

مسأله 887) در آمیزش جنسی روزه هر دو نفر باطل است و بر هر دو قضا و کفاره واجب می شود.

1. غیر از خواب جنب بدون انجام غسل که مسائل آن بیان شد.
2. کفاره نذر عبارت است از: اطعام یا پوشاندن ده فقیر و در صورت عدم توانایی سه روز روزه گرفتن.

کفاره افطار عمدی

مسأله 888) کفاره افطار عمدی روزه ماه مبارک رمضان در شرع مقدس اسلام یکی از سه مورد زیر است:
1. آزاد کردن یک برده؛
2. گرفتن دو ماه روزه؛
3. غذا دادن به شصت فقیر.
به جهت اینکه در این دوران برده ای وجود ندارد که بتوان آزاد کرد، مکلف باید یکی از دو کار دیگر را انجام دهد.

مسأله 889) کسی که می خواهد دو ماه کفاره روزه ماه رمضان را بگیرد، باید یک ماه تمام و حداقل یک روز از ماه دوم را پی درپی روزه بگیرد و اگر بقیه ماه دوم پی درپی نباشد، اشکال ندارد.

مسأله 890) کسی که باید پی درپی روزه بگیرد، اگر در بین آن بدون عذر یک روز روزه نگیرد یا زمانی شروع کند که در بین آن به روزی برخورد کند که مانند عید قربان روزه آن حرام است و یا روزی باشد که روزه آن واجب است، مثلاً به روزی برسد که نذر کرده آن روز را روزه بگیرد، ایامی را که روزه گرفته، حساب نبوده و باید دوباره از ابتدا روزه بگیرد.

مسأله 891) کسی که می خواهد شصت روز روزه بگیرد، اگر بین آن به واسطه عذری؛ مانند بیماری یا حیض، نتواند روزه بگیرد، بعد از برطرف شدن عذر می تواند بقیه روزه ها را بگیرد و لازم نیست از ابتدا شروع کند.

مسأله 892) غذا دادن به شصت فقیر را می توان به دو صورت انجام داد:
1. با غذای آماده آنان را سیر کرد.
2. به هر نفر 750 گرم (یک مُد) گندم، آرد، نان، برنج یا سایر مواد غذایی داد.

مسأله 893) فقیر کسی است که مخارج سال خود و خانواده اش را ندارد و نمی تواند به دست آورد.

مسأله 894) اگر کسی هیچ یک از سه موردی را که برای کفاره عمد مخیر است، نتواند انجام دهد، باید به هر تعداد فقیر که قادر است، غذا بدهد و احتیاط آن است که استغفار هم بکند و اگر به هیچ وجه قادر بر غذا دادن به فقرا نیست، کافی است که استغفار کند، یعنی با دل و زبان بگوید: اَستَغفِرُ اللهَ (از خداوند بخشایش می طلبم).

مسأله 895) کسی که به دلیل عدم توانایی بر روزه و غذا دادن به فقیر وظیفه اش استغفار است، اگر بعدها بتواند روزه بگیرد یا به فقرا غذا دهد، احتیاط مستحب آن است که انجام دهد.

مسأله 896) کسی که برای کفاره عمدی می خواهد به شصت فقیر غذا دهد (به شرحی که در مسأله قبل گفته شد) اگر به شصت فقیر دسترسی دارد، نمی تواند سهم دو نفر یا بیشتر را به یک نفر بدهد، بلکه لازم است به تمام شصت نفر به اندازه سهم هر یک غذا بدهد. البته می تواند سهم افراد خانواده شخص فقیر را به او واگذار کند که برای آنان مصرف کند و در فقیر، تفاوتی میان بچه و بزرگ یا زن و مرد نیست.

مسأله 897) اگر روزه دار در یک روز بیش از یک بار کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، فقط یک کفاره بر او واجب می شود، البته اگر با آمیزش جنسی یا استمناء روزه را باطل کند، احتیاط واجب آن است که به عدد دفعات آمیزش جنسی یا استمنا کفاره بدهد.

مسأله 898) اگر کسی با آمیزش جنسی حرام یا خوردنی و نوشیدنی حرام، روزه خود را در ماه رمضان باطل کند، یکی از کفارات سه گانه کافی است، هر چند احتیاط مستحب است که هر سه کفاره (آزاد کردن برده، شصت روز روزه، غذا دادن به شصت فقیر) را عمل کند.

مسأله 899) کسی که کفاره بر او واجب شده، لازم نیست آن را فوراً انجام دهد ولی نباید آن را به قدری تأخیر بیندازد که کوتاهی در ادای واجب شمرده شود.

مسأله 900) اگر چند سال بگذرد و کفاره واجب را ندهد، چیزی بر آن اضافه نمی شود.

مسأله 901) در انجام قضای روزه و کفاره آن، ترتیبی وجود ندارد و می توان هر کدام را بر دیگری مقدم کرد.
 

مواردی که فقط قضای روزه واجب است

مسأله 902) اگر به دلیل بی‌اطلاعی از حکم شرعی، کاری را انجام دهد که روزه را باطل می‌کند مانند اینکه نداند خوردن دارو نیز مثل سایر خوردنی­ها روزه را باطل می‌کند و در روز ماه رمضان دارو بخورد روزه‌اش باطل می‌شود و باید آن را قضا کند ولی کفاره واجب نیست.

مسأله 903) کسی که در روز ماه رمضان نیت روزه نمی کند، یا از روی ریا روزه می گیرد یا قصد می کند که روزه نباشد، ولی هیچ یک از کارهایی را که موجب باطل شدن روزه است انجام نمی دهد، قضای آن روز بر او واجب است ولی کفاره واجب نیست.

مسأله 904) اگر کسی در شب ماه رمضان جنب باشد و به تفصیلی که در مسالة 844 گفته شد تا اذان صبح از خواب دوّم بیدار نشود، فقط قضای روزه بر او واجب است، البته تا مغرب باید از انجام کارهایی که روزه را باطل می کند، خودداری کند.

مسأله 905) کسی که در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش کرده و با حال جنابت چند روز روزه بگیرد، فقط قضای آن روزه ها بر او واجب است.

مسأله 906) در سحر ماه رمضان تا وقتی یقین به طلوع فجر نکرده است، می تواند کارهایی را که موجب باطل شدن روزه است انجام دهد.

مسأله 907) اگر در سحر ماه رمضان بدون اینکه تحقیق کند صبح شده یا نه، کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد و سپس معلوم شود که آن هنگام صبح بوده است، باید قضای آن روز را بگیرد ولی اگر با تحقیق و علم به اینکه صبح نشده، انجام داده باشد و بعد معلوم شود که صبح بوده است، قضای آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 908) در روز ماه رمضان تا وقتی یقین به مغرب نکرده است، نمی تواند افطار کند.

مسأله 909) اگر در روز ماه رمضان به خاطر تاریکی هوا یقین کند مغرب شده یا کسانی که خبر آنها شرعاً حجت است بگویند مغرب شده و افطار کند، سپس معلوم شود آن هنگام مغرب نبوده است، باید قضای آن روز را به جا آورد.

مسأله 910) اگر بر اثر ابری بودن آسمان گمان کند مغرب شده و افطار کند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است، قضای آن روز واجب نیست.

مسأله 911) اگر به دلیلی باطل کردن روزه جایز یا واجب شود، مانند اینکه او را مجبور کنند کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، یا برای نجات جان غریق، خود را در آب بیندازد، در این صورت، کفاره بر او واجب نیست ولی باید قضای آن روز را بگیرد.

مسأله 912) اگر روزه دار هنگام وضو (که مستحب است قدری آب در دهان بگرداند و مضمضه کند) با اطمینان به فرو نرفتن آب، مضمضه کند و آب بی اختیار فرو رود، در صورتی که این کار برای وضوی نماز واجب باشد، روزه اش صحیح است ولی اگر برای وضوی غیر نماز واجب و یا برای غیر وضو مانند خنک شدن و امثال آن انجام دهد و آب بی اختیار فرو رود، بنابر احتیاط باید قضای آن روز را بگیرد.

مسأله 913) اگر روزه دار می داند بر اثر مضمضه، آب بی اختیار یا از روی فراموشی فرو می رود، نباید مضمضه کند.
 

احکام قضای روزه

مسأله 914) کسی که یک یا چند روز بی هوش و در حال اغما بوده و روزه واجب از او فوت شده است، لازم نیست قضای روزه آن روزها را بگیرد.

مسأله 915) کسی که به خاطر مستی روزه از او فوت شده است، مانند اینکه نیت روزه نکرده، هر چند تمام روز را امساک کرده باشد، روزه اش صحیح نیست و قضای آن واجب است.

مسأله 916) کسی که نیت روزه کرده، سپس مست شده و همه یا بخشی از روز را با حال مستی گذرانیده بنابر احتیاط واجب باید روزه آن روز را قضا کند، مخصوصاً در مستی های شدید که موجب زایل شدن عقل است.

مسأله 917) در دو مسأله قبل فرقی نمی کند که خوردن ماده مست کننده برای او حرام باشد یا به خاطر بیماری یا بی اطلاعی از موضوع¹، حرام نباشد.

مسأله 918) روزه ایی را که زن به خاطر عادت ماهانه یا زایمان روزه نگرفته است، باید پس از ماه رمضان قضا کند.

مسأله 919) اگر کسی بر اثر بیماری یا عادت ماهانه یا خونریزی زایمان (نفاس) روزه ماه رمضان را نگیرد و پیش از تمام شدن ماه رمضان از دنیا برود، لازم نیست روزه هایی را که نگرفته است، به نیابت از او قضا کنند.

مسأله 920) کسی که چند روز از ماه رمضان را به خاطر عذری روزه نگرفته و تعداد آنها را نمی داند، چنانچه شروع عذر را نمی داند؛ مثلاً نمی داند بیست و پنجم ماه رمضان به سفر رفته تا روزه های فوت شده شش روز باشد یا بیست و ششم رفته تا پنج روز باشد، می تواند مقدار کمتر را قضا کند، اما در صورتی که زمان شروع عذر را می داند، مثلاً می داند روز پنجم ماه به سفر رفته ولی نمی داند شب دهم برگشته تا پنج روزه فوت شده باشد یا شب یازدهم برگشته تا شش روزه فوت شده باشد، در این صورت احتیاط واجب آن است که مقدار بیشتر را قضا کند.

مسأله 921) اگر کسی از چند ماه رمضان روزه قضا داشته باشد، قضای هر کدام را اول بگیرد، صحیح است، ولی اگر وقت قضای آخرین ماه رمضان تنگ باشد، مانند اینکه پنج روز از رمضان آخر قضا داشته باشد و پنج روز هم به ماه رمضان مانده باشد، در این صورت احتیاط واجب آن است که قضای رمضان آخر را بگیرد.

مسأله 922) کسی که قضای روزه ماه رمضان را می گیرد، اگر وقت قضای او تنگ نباشد، می تواند پیش از ظهر روزه خود را باطل کند و اگر وقت تنگ است؛ یعنی فقط به تعداد روزه های قضا تا ماه رمضان آینده وقت دارد، احتیاط آن است که روزه را پیش از ظهر هم باطل نکند.

مسأله 923) کسی که قضای روزه ماه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمداً روزه خود را باطل کند باید ده فقیر را غذا بدهد و اگر نمی تواند سه روز روزه بگیرد.

مسأله 924) اگر قضای چند ماه رمضان واجب باشد و در نیت معین نکند قضای کدام یک را می گیرد، قضای سال اول حساب می شود.

مسأله 925) اگر انسان به دلیل عذر (مانند بیماری و مسافرت) روزه نگرفته است، اگر قبل از رمضان سال بعد عذر برطرف شود، باید آنها را قضا کند.

مسأله 926) کسی که به خاطر بیماری روزه ماه رمضان را نگرفته، اگر بیماری اش تا ماه رمضان آینده ادامه یابد، قضای روزه ها از او ساقط می شود و باید برای هر روز یک مدّ طعام به فقیر بدهد.

مسأله 927) اگر انسان بر اثر بیماری روزه ماه رمضان را نگیرد و پس از ماه رمضان بیماری اش برطرف شود ولی بلافاصله عذر دیگری پیدا کند و نتواند تا ماه رمضان بعد قضای روزه را بگیرد، باید قضای آن روزه ها را در سال های بعد بگیرد، همچنین اگر عذر دیگری غیر از بیماری در ماه رمضان داشته باشد و پس از ماه رمضان برطرف شود ولی تا ماه رمضان بعد بر اثر بیماری نتواند روزه بگیرد، باید آن روزه ها را قضا کند.

مسأله 928) کسی که به خاطر سفر روزه ماه رمضان را نگرفته، اگر تا ماه رمضان سال بعد در وضعیت سفر باشد قضای رمضان گذشته از او ساقط نمی شود و باید بعداً آن را به جا آورد و احتیاط مستحب آن است که کفارة تاخیر نیز بدهد.

مسأله 929) اگر به دلیل ضعف جسمانی قادر به گرفتن روزه در ماه رمضان و نیز قضای آن تا رمضان سال آینده نباشد، قضا ساقط نمی شود و هر زمان که بتواند باید قضا کند، همچنین کسی که چند سال روزه نگرفته و توبه کرده و تصمیم بر جبران آنها دارد، واجب است تمام روزه های فوت شده را قضا کند و چنانچه نتواند، قضای روزه ها از او ساقط نمی شود و بر عهده اش باقی می ماند.

1. یعنی نمی­ دانسته مایعی که می ­نوشد شراب است.

کفاره تأخیر¹

مسأله 930) اگر در ماه رمضان به سبب عذری روزه نگیرد و بعد از رمضان عذر او برطرف شود و با این حال قضای روزه خود را به جا نیاورد تا ماه رمضان آینده فرا برسد، باید علاوه بر قضای روزه برای هر روز یک مدّ طعام به فقیر بدهد.

مسأله 931) اگر روزه ماه رمضان را عمداً نگیرد و قضای آن را هم تا رمضان بعد بدون عذر بجا نیاورد، باید علاوه بر قضا و کفّاره افطار عمد برای هر روز یک کفاره تاخیر (که در مسأله قبل گفته شد) نیز به فقیر بپردازد.

مسأله 932) کفاره تاخیر یک مد طعام است؛ یعنی 750 گرم گندم، آرد، نان، برنج یا سایر مواد غذایی که باید به فقیر داده شود.

مسأله 933) اگر قضای روزه ماه رمضان را چند سال به تأخیر بیندازد باید علاوه بر قضای روزه همان یک مد طعام را بپردازد و به خاطر تأخیر سال های بعد چیزی بر او واجب نمی شود.

مسأله 934) کسی که باید برای هر روز یک مد طعام بدهد، می تواند کفاره چند روز را به یک فقیر بدهد.

مسأله 935) کفاره تأخیر در فرض جهل به وجوب قضا قبل از ماه رمضان آینده، ساقط نمی شود.

1. یعنی کفّاره ای که بر اثر تأخیر در انجام قضای روزه‌ ماه رمضان تا فرا رسیدن ماه رمضان آینده واجب می شود.

احکام روزه قضای پدر و مادر

مسأله 936) اگر پدر و نیز بنابر احتیاط واجب مادر، روزه‌ های خود را به خاطر عذری غیر از سفر به جا نیاورده باشند و با اینکه می‌ توانستند آن را قضا کنند، قضا نکرده باشند، بر پسر بزرگ واجب است پس از فوت آنها، خودش یا با گرفتن اجیر، قضای آن روزه ها را بگیرد، اما روزه‌ هایی که به دلیل سفر نگرفته اند، بر پسر بزرگ واجب است آن را قضا کند هرچند آنها فرصت و امکان قضا نداشته اند.

مسأله 937) روزه هایی را که پدر یا مادر عمداً نگرفته اند، بنابر احتیاط واجب بر پسر بزرگ واجب است.

کسانی که روزه بر آنان واجب نیست

مسأله 956) زن بارداری که زایمان او نزدیک است؛ اگر می­ترسد که روزه برای جنین یا خودش ضرر داشته باشد، روزه بر او واجب نیست و در صورت اول (ضرر برای جنین) باید برای هر روز یک مدّ طعام؛ یعنی گندم یا جو و مانند اینها (به عنوان فدیه) به فقیر بدهد و بعد از ماه رمضان نیز قضای آن­را به­جا آورد و در صورت دوم که برای خودش ضرر دارد، باید روزه‌هایی را که نگرفته، قضا نماید و بنابر احتیاط فدیه نیز بدهد و در مورد زنی که زایمان او نزدیک نیست، پرداخت فدیه مبنی بر احتیاط وجوبی است.

مسأله 957) اگر زن شیرده (خواه مادر بچّه یا دایه، با اجرت باشد یا بدون اجرت) به دلیل ترس از کم یا خشک شدن شیر، می ترسد روزه برای کودک ضرر داشته باشد، روزه بر او واجب نیست و باید برای هر روز فدیه بدهد و قضای روزه را هم بعداً بگیرد، اما اگر روزه برای خود زن ضرر داشته باشد، بنابر احتیاط فدیه واجب است.

مسأله 958) در دو مساله فوق اگر تا ماه رمضان سال بعد روزه را نگیرد، در صورتی که کوتاهی کرده باشد، علاوه بر قضا، کفارۀ تاخیر هم واجب می شود ولی اگر به خاطر عذر، قضا را انجام نداده باشد، کفاره تاخیر ندارد و چنانچه این عذر، ترس ضرر برای فرزندش باشد، قضای روزه ها را هر زمان که بتواند باید انجام دهد و اگر عذر، ترس ضرر برای خودش باشد، قضا ساقط می شود و باید برای هر روز یک فدیه دهد.

مسأله 959) پرداخت فدیه یا کفاره زن بر عهده خودش است و بر شوهر واجب نیست، هرچند به خاطر بارداری یا شیردهی، روزه نگرفته باشد. همچنین کفاره یا فدیه فرزند بر عهده پدر نیست. البته جایز است شوهر یا پدر به وکالت از زن یا فرزند، فدیه یا کفارۀ آنان را بپردازد.

مسأله 960) پیرمرد و پیرزنی که گرفتن روزه برایشان مشقت دارد، گرفتن روزه بر آنان واجب نیست و باید برای هر روز یک مد طعام (مانند گندم، جو، برنج) به فقیر فدیه بدهند و اگر اصلاً توانایی روزه گرفتن ندارند، بنابر احتیاط باید فدیه بدهند و در هر دو صورت چنانچه پس از ماه رمضان بتوانند روزه بگیرند، بنابر احتیاط مستحب قضای روزه ها را بگیرند.

مسأله 961) کسی که بیماری ای دارد که زیاد تشنه می شود و نمی تواند تشنگی را تحمل کند یا تحمل تشنگی برای او مشقت دارد، روزه بر او واجب نیست. البته در صورت دوم (مشقت) باید برای هر روز یک مدّ طعام به فقیر بپردازد و بنابر احتیاط واجب در صورت اوّل نیز این فدیه را بدهد و چنانچه بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگیرد، بنابر احتیاط مستحب قضای روزه ها را بگیرد.

مسأله 962) مقدار فدیه همان مقدار کفاره تأخیر است؛ یعنی 750 گرم گندم، آرد، نان، برنج یا سایر مواد غذایی که باید به فقیر داده شود.

راه ثابت شدن اول ماه

مسأله 963) اول ماه از پنج راه ثابت می شود:
1. دیدن ماه توسط شخص مکلف؛
2. شهادت دو فرد عادل، در صورتی که جمع زیادی رؤیت هلال را انکار نکنند و گمان اشتباه در آن دو عادل تقویت نشود؛
3. شهرتی که موجب علم یا اطمینان باشد؛
4. گذشت سی روز از اوّل ماه قبل؛
5. حکم حاکم شرع؛

مسأله 964) دیدن هلال هنگام عصر، حلول ماه قمری را اثبات می کند و شب بعد از رؤیت هلال، شب اول ماه حساب می شود.

مسأله 965) برای رؤیت هلال، فرقی بین چشم مسلح و غیر مسلح نیست. پس همان طور که اگر ماه با چشم عادی دیده شود، حکم به اول ماه می شود، اگر به وسیله عینک یا دوربین و تلسکوپ هم دیده شود، اول ماه ثابت می شود، ولی اثبات اول ماه با رؤیت تصویر هلال از طریق انعکاس به رایانه که صدق عنوان رؤیت در آن معلوم نیست، محل اشکال است.

مسأله 966) صِرف کوچکی و پایین بودن، بزرگی و بالا بودن، پهن یا باریک بودن ماه و مانند اینها، دلیل شرعی بر شب اول یا دوم بودن ماه نیست، ولی اگر مکلف از آن علم پیدا کند، باید طبق علم خود در این زمینه عمل کند.

مسأله 967) اول ماه به وسیله تقویم ها و محاسبات علمی منجمین ثابت نمی شود؛ مگر اینکه از گفته آنان یقین حاصل شود.

مسأله 968) اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای شهرهای دیگر که با آن هم افق هستند کفایت می کند. منظور از اتحاد افق، مکان هائی است که از جهت احتمال رؤیت و عدم احتمال رؤیت هلال یکسان باشند.

مسأله 969) صِرف ثبوت هلال نزد حاکم تا زمانی که حکم به رؤیت هلال نکند، برای تبعیت دیگران از وی کافی نیست، مگر آنکه اطمینان به ثبوت هلال حاصل شود.

مسأله 970) اگر حاکم حکم کند فردا اول ماه است و این حکم شامل همه کشور باشد، حکم او شرعاً برای همه شهرهای آن کشور معتبر است.

مسأله 971) اگر از اعلام رؤیت هلال از سوی یک حکومت غیر اسلامی و ظالم یا فاجر، برای مکلف یقین یا اطمینان به اول ماه حاصل شود، کفایت می کند.

مسأله 972) اگر هلال ماه در شهری دیده نشود ولی رادیو و تلویزیون از حلول ماه خبر دهد، در صورتی که خبر آنها موجب یقین یا اطمینان به ثبوت هلال باشد، کافی است و نیازی به تحقیق نیست.

مسأله 973) اگر اول ماه رمضان ثابت نشود، روزه واجب نیست ولی اگر بعداً ثابت شود که اول ماه بوده است، باید روزه آن روز را قضا کند.

مسأله 974) اگر اول ماه شوال از طریق رؤیت هلال حتی در افق شهرهای مجاور و هم افق یا از طریق شهادت دو فرد عادل و یا از طریق حکم حاکم ثابت نشود، باید آن روز را روزه گرفت.

مسأله 975) روزی را که انسان شک دارد آخر رمضان است یا اول شوال باید روزه بگیرد، اما اگر در اثنای روز ثابت شود که اول شوال است باید افطار کند، هر چند نزدیک مغرب باشد.

اقسام روزه

مسأله 976) روزه چهار قسم است: واجب، حرام، مستحب و مکروه.

مسأله 977) روزه های واجب عبارت اند از:
1. روزه ماه مبارک رمضان؛
2. روزه قضا؛
3. روزه کفاره؛
4. روزه روز سوم اعتکاف؛
5. روزه بدل از قربانی در حج تمتّع¹؛
6. روزه مستحبی که به واسطه نذر و عهد و قسم واجب شده است²؛
7. روزه قضای پدر و بنابر احتیاط واجب مادر که بر پسر بزرگ واجب است.

مسأله 978) برخی از روزه های حرام عبارت است از:
1. روزه عید فطر؛
2. روزه عید قربان؛
3. روزه روزی که نمی دانند آخر شعبان است یا اول ماه رمضان به نیت ماه رمضان؛
4. روزه مستحب زن در صورت از بین رفتن حق شوهر؛
5. روزه کسی که روزه برای او ضرر دارد؛
6. روزه مسافر، مگر مواردی که استثنا شده است.

مسأله 979) روزه در تمام روزهای سال (جز روزه های حرام و مکروه) مستحب است؛ ولی روزه بعضی از روزها مستحب مؤکّد است؛ از جمله:
1. اولین و آخرین پنج شنبه هرماه و اولین چهارشنبه از دهه دوم هر ماه
2. سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه (ایّام البیض)
3. ماه رجب و شعبان (تمام یا بعضی از آن حتّی یک روز)
4. میلاد رسول اکرم صلی الله علیه وآله (17 ربیع الاوّل)
5. عید مبعث (27 رجب)
6. عید غدیر (18 ذی الحجه)
7. روز دحو الارض (25 ذی القعده)

مسأله 980) روزه های مکروه عبارت است از:
1. روزه مستحب مهمان بدون اذن میزبان یا با نهی او؛
2. روزه روز عرفه در صورتی که موجب ضعفی شود که مانع از اعمال عرفه گردد.

1. اگر حاجی در حج، قدرت بر قربانی نداشته و نتواند قرض کند، باید به جای آن، ده روز روزه بگیرد که سه روز آن باید در سفر حج و هفت روز دیگر در وطنش باشد.
2 . در واقع آنچه واجب شده است عمل به نذر و ... است ؛ نه اینکه روزۀ مستحبی تبدیل به روزة واجب شود.

خاتمه: آداب روزه و آداب ماه مبارک رمضان

مسأله 981) هرگاه کسی روزه مستحبی بگیرد واجب نیست آن را به آخر برساند و هر موقع بخواهد، می تواند روزه خود را افطار کند، بلکه اگر مؤمنی او را به غذا دعوت کند شرعاً پسندیده است دعوت را قبول و روزه را افطار کند.

مسأله 982) مستحب است روزه دار نماز مغرب را پیش از افطار بخواند؛ ولی اگر کسی منتظر اوست یا خودش به قدری گرسنه است که نمی تواند نماز را با حضور قلب به جا آورد، بهتر است اوّل افطار کند ولی در صورت امکان نماز را در وقت فضیلت بخواند.

مسأله 983) برای رعایت ادب و احترام ماه مبارک رمضان، برای این اشخاص مستحب است از مبطلات روزه خودداری کنند، هر چند روزه نباشند:
1. مسافری که در سفر مبطل روزه انجام داده و پیش از ظهر به وطن یا جایی که می خواهد ده روز بماند، رسیده است؛
2. مسافری که بعد از ظهر به وطن یا به جایی که می خواهد ده روز بماند می رسد؛
3. بیماری که مبطل روزه انجام داده و پیش از ظهر بهبودی یافته است؛
4. بیماری که بعد از ظهر بهبودی یافته است؛
5. زنی که در بین روز از عادت ماهانه یا خونریزی زایمان پاک شود؛
6. کافری که در روز ماه رمضان مسلمان شود؛
7. کودکی که در روز ماه رمضان بالغ شود.