3 م ـ حجّی که انسان انجام می دهد، یا بر خودش واجب شده است و برای خودش انجام میدهد، یا بر دیگری واجب شده و به نیابت از او انجام میدهد که این نوع حج را «حجّ نیابی» مینامند. حجّی که انسان به ‌جا می‌آورد، دو نوع است: واجب و مستحب.

4 م ـ در شریعت اسلام بر هر شخص مستطیع‌ واجب است یک بار در طول عمر حج به جا آورد که حَجّةالاسلام نامیده میشود. ممکن است وجوب حج به دلیل باطل شدن حج یا  نذر و مانند آن نیز باشد.

5 م ـ حج به سه نوع «تمتّع»، «إفراد» و «قِران» تقسیم میشود. نوع اوّل (تمتّع)، بر افرادی واجب است که وطن آنها بیش از 48 میل (تقریباً 82 کیلومتر) از مکّه فاصله دارد. نوع دوّم و سوّم (إفراد و قِران)، بر کسانی واجب میشود که ساکن مکّه‌اند یا محلّ اقامت آنان کمتر از مسافت یادشده از مکّه فاصله دارد.

6 م ـ حجّ تمتّع در برخی اعمال، با دو نوع دیگر حج تفاوت هایی دارد.

تفاوت حجّ تمتّع با حجّ إفراد و قِران در این است که حجّ تمتّع، عبادتی است مشتمل بر دو بخش: عمره و حج.

بخش اوّل، عمره‌ی تمتّع است که مقدّم بر حج است و با آن فاصله‌ی زمانی ـ هر چند کم ـ دارد، که در این فاصله انسان از احرام خارج میشود و تا زمان مُحرم شدن برای حج، استفاده (تمتّع) از آنچه به خاطر احرام بر مُحرم حرام است، برایش حلال می شود؛ به همین دلیل این نوع حج، حجّ تمتّع نامیده شده است.

بخش دوّم، حجّ تمتّع است که بعد از عمره انجام میشود و هر دو باید در یک سال انجام شوند؛ بر خلاف حج إفراد و قِران که فقط مشتمل بر حج هستند و عمره عبادتی مستقل از آنها است و «عمره‌ی مفرده» نامیده میشود؛ از این رو ممکن است عمره‌ی مفرده در یک سال و حجّ إفراد یا قِران در سال دیگر انجام شود.

7 م ـ عمره‌ی‌ تمتّع و عمره‌ی مفرده، احکام مشترکی دارند که در فصل چهارم خواهد آمد و تفاوت هایی دارند که در فصل ششم بیان می شود.

8 م ـ  عمره نیز مانند حج، گاهی واجب و گاهی مستحب است.

9 م ـ عمره در آئین اسلام بر کسی که شرایط استطاعت را ـ آن ‌گونه که در مورد حج بیان می شود [1] ـ داشته باشد، در تمام عمر یک بار واجب می شود و وجوب آن مانند وجوب حج، فوری [2] است و در وجوب آن استطاعت برای حج معتبر نیست؛ بلکه اگر فرد برای عمره مستطیع باشد، عمره بر او واجب است هر چند برای حج مستطیع نباشد؛ عکس آن نیز چنین است، یعنی اگر شخص برای حج استطاعت داشته باشد، ولی برای عمره مستطیع نباشد، باید حج را به‌ جا آورد. این حکم درباره‌ی کسانی است که در مکّه یا در فاصله ی کمتر از 48  میل به مکّه هستند. ولی برای کسانی که از مکّه دورند و وظیفه‌ی آنان حجّ تمتّع است، هیچ‌ گاه استطاعت حج و عمره از هم جدا نیست، زیرا حجّ تمتّع مرکّب از هر دو عمل است و هر دو باید در یک سال انجام شوند.

10 م ـ بر شخص مکلّف جایز نیست بدون احرام وارد مکّه‌ی مکرّمه شود و اگر در غیر موسم حج بخواهد وارد مکّه شود، واجب است با احرام عمره‌ی مفرده وارد شود.

دو گروه از این حکم مستثنا هستند:

الف) کسانی که مقتضای شغلشان این است که زیاد به مکّه رفت و آمد کنند.

ب) کسانی که پس از اعمال حج یا عمره از مکّه خارج شده‌اند و می خواهند در همان ماه قمریِ انجام حج یا عمره، دوباره وارد مکّه شوند.

حجّ إفراد و قران

11م  ـ کیفیّت حجّ إفراد مانند حجّ تمتّع است، با این تفاوت که میقات حجّ تمتّع مکّه است و میقات حج إفراد میقاتهای پنج‌گانه‌ای است که بیان خواهد شد و برای کسی که بین میقات ـ یا محاذی میقات ـ و مکّه سکونت دارد، منزلش است و واجب نیست برای احرام به یکی از میقات ها برود؛ همچنین قربانی در حجّ تمتّع واجب و در حجّ إفراد مستحب است.

12 م ـ کیفیّت حجّ قِران مانند حج إفراد است، با این تفاوت که در حجّ قِران باید در حال احرام بستن، قربانی همراه محرِم باشد؛ بنابراین در این صورت قربانی بر او واجب است. همچنین در حجّ قِران، احرام هم با لبّیک گفتن محقّق می شود و هم با اِشعار یا تقلید؛ ^[1] ولی در حجّ إفراد فقط با لبّیک گفتن محقّق می شود.

ساختار حجّ تمتّع 

17 م ـ حجّ تمتّع مرکّب از دو عمل است: عمره‌ی تمتّع و حجّ تمتّع. عمره‌ی تمتّع مقدّم بر حج است و هر یک از آن دو دارای اعمال مخصوصی است که به آنها اشاره می شود.

18 م ـ اعمال عمره‌ی تمتّع عبارتند از:

1. احرام

2. طواف کعبه

3. نماز طواف

4. سعی

5. تقصیر

19 م ـ اعمال حجّ تمتّع عبارتند از:

1. احرام

2. وقوف در عرفات

3. وقوف در مشعرالحرام

4. زدن ریگ (رَمْی) به جَمَره‌‌ی عقبه

5. قربانی

6. تراشیدن سر یا تقصیر

7. طواف حج

8. نماز طواف

9. سعی

10. طواف نساء

11. نماز طواف نساء

12. بیتوته [1] در مِنا

13. زدن ریگ (رمی) به جمرات سه‌گانه

احکام کلّی حجّ تمتّع

20 م ـ شرایط صحّت حجّ تمتّع ـ عمره‌ی تمتّع و حجّ تمتّع ـ عبارتند از:

اوّل: نیت؛ یعنی زمانی که میخواهد به احرام عمره‌ی تمتّع مُحرم شود، قصد انجام حجّ تمتّع را داشته باشد، در غیر این صورت حجّ او صحیح نیست.

دوّم: عمره و حج، در ماه‌های حج انجام شوند.

سوّم: عمره و حج در یک سال انجام شوند.

چهارم: عمره و حج برای یک شخص باشد و توسّط یک شخص انجام شود.

21 م ـ کسی که وظیفه‌اش حجّ تمتّع است نمیتواند بدون دلیل و عمداً به حجّ إفراد یا قران عدول کند.

22 م ـ کسی که وظیفه‌ی اوّلیّه‌اش حجّ تمتّع است و قبل از احرام میداند به علّت تنگی وقت نمیتواند عمره را تمام کند و به حج برسد، واجب است به نیّت حجّ إفراد مُحرم شود و پس از اتمام حج، عمره‌ی مفرده انجام دهد و اگر بعد از احرام به عمره‌ی تمتّع، متوجّه شد نمیتواند عمره را تمام کند و به حج برسد، باید نیّت را به حجّ إفراد برگرداند و پس از اتمام حج، عمره‌ی مفرده انجام دهد.

23 م ـ زنی که وظیفه‌اش حجّ تمتّع است، نسبت به عدول و عدم عدول به افراد چند صورت دارد:

الف ـ در میقات حائض است و احتمال میدهد قبل از تنگی وقت برای احرام حجّ تمتّع پاک میشود و میتواند پس از غسل کردن اعمال عمره‌ی تمتّع را انجام دهد و پس از احرام حج، به وقوف در عرفات از اوّل ظهر روز عرفه برسد؛ در این صورت باید به عمره‌ی تمتّع مُحرم شود، سپس اگر پاک شد و وقت کافی برای انجام اعمال عمره و رسیدن به وقوف عرفات از اوّل ظهر را داشت، باید اعمال عمره را انجام دهد و مُحرم به احرام حج شود؛ و اگر پاک نشد یا پاک شد ولی وقت کافی برای انجام اعمال عمره نداشت، باید با همان احرام عمره‌ی‌ تمتّع به حجّ إفراد عدول کند و پس از آن عمره‌ی مفرده انجام دهد، و این عمل مُجزی از حجّ تمتّع است.

ب ـ در میقات حائض است و اطمینان دارد تا وقت احرام برای حج و رسیدن به وقوف عرفات پاک نمیشود یا اگر پاک شود وقت کافی برای انجام اعمال عمره و رسیدن به وقوف در عرفات از اوّل ظهر نخواهد داشت؛ در این صورت باید در میقات به قصد مافی‌الذّمّه یا حجّ إفراد مُحرم شود و پس از اتمام حج، عمره‌ی مفرده انجام دهد و این عمل مجزی از حجّ تمتّع است.[1]

ج ـ در میقات پاک است و برای عمره‌ی تمتّع مُحرم میشود و در مسیر مکّه‌ی مکرّمه یا در مکّه پیش از انجام طواف عمره و نماز یا در حال طواف پیش از اتمام دور چهارم، حائض میشود و تا وقتی که بتواند اعمال عمره را انجام دهد و به وقوف در عرفات از اوّل ظهر برسد، پاک نمیشود؛ در این صورت مخیّر است بین عدول به حجّ إفراد با همان احرام عمره‌ی تمتّع و پس از انجام حجّ إفراد، عمره‌ی مفرده انجام دهد و این عمل مجزی از حجّ تمتّع است و بین اینکه طواف عمره و نماز آن را رها کند و پس از انجام سعی و تقصیر و خروج از احرام عمره، مُحرم به احرام حج شود و پس از انجام وقوفین و اعمال مِنا، قبل یا بعد از طواف حج و نماز آن و سعی، طواف عمره و نماز آن را قضا کند و این عمل مجزی از حجّ تمتّع است و تکلیف دیگری ندارد.

د - صورت قبل، پس از اتمام دور چهارم حائض می شود، در این صورت باید طواف و نماز آن را رها کند و سعی و تقصیر را انجام ‌دهد و از احرام عمره خارج شود و پس از درک وقوف عرفات و مشعر و اعمال مِنا و بازگشت به مکه، بعد از انجام طواف و نماز آن و سعی یا پیش از آن، طواف عمره و نماز آن را به طوری که در مسأله 351 می آید تدارک کند، این عمل مجزی از حج تمتّع است و تکلیف دیگری ندارد.