شرایط نایب

96 م ـ کسی که برای حج نایب میشود باید دارای شرایط زیر باشد:

1. بالغ باشد بنا بر احتیاط واجب

2. عاقل باشد

3. مورد وثوق و اطمینان باشد که اعمال حج را به جا می آورد.

4. شیعه باشد بنا بر احتیاط واجب.

5. به اعمال و احکام حج آشنا باشد یا در هنگام حج گزاردن با راهنمایی روحانی کاروان یا کتاب مناسک آن را فرا بگیرد و به هر تقدیر اگر پس از حج ثابت شد که اعمال را بدرستی انجام داده کفایت میکند.

6. در آن سال، حج واجب بر عهده ی خودش نباشد بلی اگر نایب نداند که بر خود او حج واجب است صحت حج نیابی بعید نیست.

7. توانایی انجام دادن اعمال حج را به صورت کامل داشته باشد. یعنی به سبب عذری مجاز به ترک بعضی از اعمال حج نباشد. پس اگر مثلاً به هیچ وجه قادر بر قرائت صحیح در نماز طواف نباشد نیابتش درست نیست و اگر می تواند قرائت صحیح را فرا بگیرد بر او واجب است که فرا بگیرد.

97 م - بعد از آنکه احراز شد نایب، حج را به ‌جا آورده است، کسب اطمینان از صحّت عمل لازم نیست، بلکه باید عمل او حمل بر صحّت شود.

شرایط منوبٌ‌عنه

98 م - منوب‌ٌعنه [1] باید شرایط زیر را داشته باشد:

1. مسلمان باشد؛ پس انجام حج به نیابت از کافر صحیح نیست.

2. نیابت در حجّ واجب در صورتی صحیح است که منوب‌ٌعنه فوت شده باشد یا در اثر پیری یا بیماری، حتّی در سالهای آینده، توان انجام حج را بدون مشقّت نداشته باشد؛ ولی نیابت در حجّ مستحبّی مطلقاً جایز است.

احکام نیابت

99 م - عقل و بلوغ در منوبٌ‌عنه شرط نیست.

100 م - نیابت مرد از زن و زن از مرد صحیح است.

101 م - نیابت صروره ـ کسی که تاکنون حج به ‌جا نیاورده است ـ از صروره و غیر صروره جایز است؛ اعمّ از آنکه نایب یا منوبٌ‌عنه مرد باشد یا زن.

102 م - قصد نیابت و تعیین منوبٌ‌عنه، هر چند به طور اجمال، در حجّ نیابی شرط است، ولی لازم نیست به زبان آورده شود.

103 م - اجیر کردن کسی که وظیفه‌اش به سبب کمی وقت، عدول به حجّ إفراد است، صحیح نیست؛ امّا اگر نایب در وسعت وقت اجیر شود سپس اتّفاقاً وقت تنگ شود، واجب است به نیّت حج إفراد محرم شود یا به حج إفراد عدول کند و عمل او از حجّ تمتّع منوبٌ‌‌عنه کفایت میکند و مستحقّ دریافت اجرت است.

104 م - اگر کسی با اجرت معیّن برای انجام حج اجیر شود و مقدار اجرت از هزینه‌های حج کمتر باشد، واجب نیست اجیرکننده آن را تکمیل کند؛ همچنین اگر از مبلغ پرداختی چیزی باقی بماند، حق ندارد مقدار باقیمانده را پس بگیرد.

105 م - در مواردی که حجّ نایب از منوبٌ‌عنه کفایت نمیکند، در صورتی که برای انجام حج در همان سال اجیر شده باشد، واجب است اجرت را به اجیرکننده برگرداند؛ در غیر این صورت باید در سالهای بعد حج را تکرار کند.

106 م - کسی که از انجام برخی از اعمال حج معذور است، نمیتواند برای حج نایب شود. معذور کسی است که نتواند اعمال اختیاری حج مانند تلبیه، راه رفتن با پای خود در طواف و سعی، نماز طواف به نحو صحیح، رمی جمرات به دست خودش، وقوف در عرفات و مشعر در وقت مقرّر و بیتوته در منا را انجام دهد، به ‌طوری که منجر به نقص بعضی از اعمال حج شود؛ ولی اگر منجر به نقص عمل نشود و فقط در ارتکاب بعضی از محرّمات احرام معذور باشد، نیابت او صحیح است.

107 م - اگر نایب در اثنای حجّ نیابی معذور شود، به طوری که منجر به نقص در اعمال شود، بطلان اجاره بعید نیست و احوط آن است که حج برای منوبٌ‌عنه اعاده شود و بین نایب و منوبٌ‌عنه در مورد اجرت، مصالحه شود.

108 م - نیابت کسانی که از وقوف اختیاری در مشعرالحرام معذورند، صحیح نیست و اگر نایب شوند، مستحقّ دریافت اجرت نیستند؛ مانند خدمه‌ی کاروانها که باید با افراد ناتوان همراهی کنند یا برای انجام برخی از کارهای خدماتی کاروان قبل از طلوع فجر از مشعر به منا بروند و در صورتی که این افراد برای انجام حجّ نیابی اجیر شوند، باید وقوف اختیاری را درک کنند و حج را به‌ جا آورند.

109 م - در عدم کفایت حجّ نایبی که معذور است، فرقی نیست بین اینکه نایب، اجیر باشد یا نیابت مجّانی انجام دهد؛ و نیز فرقی نیست بین اینکه نایب جاهل به عذر باشد یا نایب‌گیرنده؛ همچنین فرقی نیست بین اینکه نایب جاهل باشد به اینکه آن عذر از عذرهایی است که نیابت با آن صحیح نیست، یا نایب گیرنده مانند جهل به اینکه نایب نمیتواند به وقوف اضطراری در مشعرالحرام اکتفا کند.

110 م - نایب در به جا آوردن حج باید مطابق فتوای مرجع تقلید خود عمل کند.

111 م - اگر نایب پس از احرام و ورود به حرم بمیرد، حج از عهده‌ی منوبٌ‌عنه ساقط میشود؛ امّا اگر بعد از احرام و پیش از ورود به حرم بمیرد، بنا بر احتیاط واجب مجزی نیست و تفاوتی ندارد که نیابت مجّانی باشد یا با اجرت، برای حَجّة‌الاسلام باشد یا حجّ واجب دیگر.

112 م ـ اگر نایب پس از احرام و ورود به حرم فوت کند، در صورتی که برای انجام تکلیف منوبٌ‌عنه نایب شده باشد ـ همچنان که ظاهر اطلاق قرار داد اجاره چنین است ـ مستحقّ تمام اجرت است و باید به ورثه‌اش پرداخت شود.

113 م ـ کسی که به نیابت از دیگری به حج رفته است، در صورتی که برای خودش حَجّةالاسلام به ‌جا نیاورده باشد، احتیاط مستحب آن است که بعد از اعمال حج، اگر میتواند تا زمانی که در مکّه است،  برای خودش عمره‌ی مفرده به ‌جا آورد.

114 م - نایب میتواند بعد از انجام نیابت، برای خود یا دیگری، طواف کند یا عمره‌ی مفرده به‌ جا آورد.

115 م - همان‌طور که بنا بر احتیاط واجب ایمان - شیعه بودن - در اصل نیابت شرط است، همچنین در اعمالی که نیابت در آنها جایز است، مانند طواف، سنگ زدن و قربانی [2]، بنا بر احتیاط واجب شرط است.

116 م ـ واجب است نایب اعمال حج و طواف نساء را به قصد نیابت از منوبٌ‌عنه به‌ جا آورد.

استفتائات نیابت

117 س- شخصی در مدینه‌ی منوّره، دیگری را اجیر میکند برای پدرش حجّ میقاتی انجام دهد ولی مشخّص نکرده از مسجد شجره مُحرم شود یا میقاتهای دیگر؛ آیا اجیر میتواند از مسجد شجره به نیّت عمرهی مفرده مُحرم شود و پس از آن به جحفه یا قرن المنازل برود و برای عمره‌ی تمتّع استیجاری محرم شود؟

ج: بله میتواند در مسجد شجره برای عمره‌ی مفرده مُحرم و پس از آن برای حجّ نیابتی در یکی از میقاتهای پنج‌گانه مُحرم شود، مگر آنکه اجیر گرفتن در مدینه قرینه باشد که باید از مسجد شجره مُحرم شود.

118 س- کسی ثبت‌نام کرده و وصیّت کرده پسرش با فیش او به مکّه رود و به نیابت از پدر حج انجام دهد؛ بعد از فوت پدر فرزند استطاعت مالی پیدا کرده ولی رفتن به حج فقط با فیش پدر برای او ممکن است؛ آیا با استفاده از فیش و رسیدن به میقات باید به نیابت از پدر حج انجام دهد یا برای خودش؟

ج: اگر هزینه‌ی زائد بر حجّ میقاتی بیش از ثلث نباشد یا ورثه مقدار زائد بر ثلث را اجازه داده باشند باید به نیابت از پدر حج انجام دهد.

119 س- در مسئله‌ی قبل اگر میّت وصیّت نکرده باشد و ورثه فیش را به یکی از فرزندان که استطاعت مالی پیدا کرده است، بدهند که به نیابت از پدر به حج برود، آیا پسر با رسیدن به میقات، باید حج را به نیابت از پدر به ‌جا آورد یا خودش مستطیع میشود و باید برای خودش حج به‌ جا آورد؟

ج: در این فرض هم که راه با فیش پدر باز می شود حجّ نیابی مقدّم است.

120 س- در دو مسئله‌ی قبل اگر وظیفه‌ی او حج به نیابت پدر است، چنانچه حج را برای خودش به‌ جا آورد کفایت از حجّة‌الاسلام میکند؟

ج: کفایت از حجّة‌الاسلام محلّ اشکال است.

121 س- کسی که پدرش مستطیع بوده و فوت شده است و با فیش او به قصد حج برای پدر حرکت کرده و به میقات رسیده و در آنجا خودش هم مستطیع است، چه کند؟ توضیح آنکه نه وصیّتی بوده و نه از او خواسته شده نیابت کند؛ مثلاً وارث منحصر به او است و راه برای او باز نبوده، مگر به این‌طور.

ج: باید برای خودش حج به ‌جا آورد و برای پدر نایب بگیرد.

122 س- فردی که نایب شده بعضی از اعمال حج را انجام دهد ـ مثل طواف، رمی جمرات، قربانی ـ آیا لازم است مُحرم باشد؟

ج: لازم نیست.

123 س- حکم کسی که هنگام احرام در میقات از فرد مشخّصی نیّت نیابت میکند، ولی هنگام انجام اعمال، عمداً یا در اثر فراموشی، از طرف افراد دیگری نیّت میکند حکمش چیست؟

ج: مجزی نیست و واجب است نایب همان ‌گونه که هنگام احرام نیّت کرده، اعمال نیابی را انجام دهد.

124 س- کسی که در اعمال عمره یا حج یا خصوص طواف اجیر است، آیا میتواند به نیابت از شخص دیگری ـ رایگان یا اجاره‌ای ـ قرآن تلاوت کند؟

ج: اشکال ندارد.

125 س- اگر نایب عمداً رمی در روز را ترک کند، نیابت او چه حکمی دارد؟ و اگر به تصوّر اینکه میتواند به مِنا برگردد، به مکّه آمد و روز دوازدهم نتوانست برای رمی به منا برود، نیابتش چه حکمی دارد و وظیفه‌اش چیست؟

ج: رمی جمرات از مناسک است، که اگر آن را به نحو صحیح انجام ندهد صحّت نیابتش محلّ اشکال است؛ مخصوصاً اگر در ایّام تشریق تدارک نکند.

126 س- اگر قبل از تمام شدن عمل نایب، عذر منوبٌ‌عنه برطرف شود، آیا حجّ نایب کفایت میکند؟

ج: کفایت نمیکند.

127 س- چنانچه اجاره مطلق باشد ـ نه بر تفریغ ذمّه و نه بر اعمال ـ و اجیر بعد از احرام و دخول حرم بمیرد آیا مستحقّ تمام اجرت است یا تقسیط میشود؟

ج: اگر اجاره برای تفریغ ذمّه‌ی‌ منوبٌ‌عنه باشد که ظاهر حال در اجاره‌ی حج همین است، مستحقّ تمام اجرت است.

128 س- نایب در مقداری از وقت توان انجام عمل نیابی را داشته و با وجود وسعت وقت، انجام نداده است؛ حال اگر انجام عمل غیر ممکن شود، مثلاً قبل از ظهر دوازدهم میتوانسته رمی جمرات را انجام دهد، تأخیر انداخته و بعد از ظهر به‌ خاطر ازدحام یا مریضی یا دلیل دیگری نتوانسته انجام دهد، یا اعمال مکّه را چند روزی به تأخیر انداخته، پس از آن به ‌خاطر مریضی یا دلیل دیگری نتوانسته انجام دهد، نیابت وی چه حکمی دارد؟

ج: اگر اجاره برای همین سال است بنا بر احتیاط واجب باطل است و احتیاط بیشتر این است که برای عمل فوت‌شده، نایب بگیرد و در مورد اجرت با مستأجر مصالحه کند و اگر اجاره برای سال معیّنی نیست بنا بر احتیاط واجب باید حجّ نیابی را در سال بعد به ‌جا آورد.

129 س- نایب میداند برای حجّ تمتّع اجیر شده، امّا نمیداند برای حجّة‌الاسلام نایب شده یا حجّ نذری یا حجّ مستحب؛ اگر نیّت کند «حجّ تمتّع برای منوبٌ‌عنه» یا «حجّی که برای آن اجیر شده‌ام» کافی و صحیح است؟

ج: قصد اجمالی حجّی که برای آن نایب شده، مجزی است.

130 س- افرادی که لازم است همراه زنان و ناتوانان نیمه‌شب عید به منا کوچ کنند، در صورتی که بدانند میتوانند برای درک وقوف اختیاری به مشعر برگردند، آیا میتوانند حجّ نیابتی انجام دهند؟

ج: بنا بر احتیاط واجب، نایب نباید شب از مشعر‌الحرام خارج شود، هر چند بتواند برای وقوف اختیاری به مشعر‌الحرام بازگردد؛ امّا اگر معذور نباشد و با اختیار خود از مشعر خارج شود، در صورتی که برگردد و وقوف اختیاری را درک کند، نیابت اشکال ندارد.