دوّم: وقوف در عرفات

480 م ـ دوّمین عمل واجب حج، وقوف در عرفات است. عرفات محلّی مشهور نزدیک مکّه است[1].

481 م ـ وقوف در عرفات از عبادات است و باید با نیّت باشد که شرایط آن در نیّت احرام بیان شد.

482 م ـ منظور از وقوف، حضور در عرفات است، خواه سواره باشد یا پیاده یا خوابیده یا ایستاده.

483 م ـ احتیاط واجب آن است که مُحرم از زوال روز نهم ـ ظهر شرعی ـ تا غروب شرعی (وقت نماز مغرب) در عرفات حضور داشته باشد؛ هر چند بعید نیست که تأخیر به اندازه‌ی اداء نماز ظهر و عصر به صورت جمع با مقدّمات آن، جایز باشد.

484 م ـ وقوف از ظهر روز عرفه تا وقت نماز مغرب واجب است، امّا مقدار رکنی آن، به اندازه‌ای است که وقوف بر آن صدق کند، هر چند یک یا دو دقیقه باشد. بنابراین اگر عمداً و با اختیار، حتّی این مقدار را انجام ندهد، حج باطل است.

485 م ـ خارج شدن از عرفات پیش از غروب شرعی، حرام است و اگر مُحرم عمداً پیش از غروب خارج شود و برنگردد، معصیت کرده است امّا حجّش صحیح است و باید یک شتر کفّاره بدهد و بنا بر احتیاط واجب عید قربان ذبح کند و احتیاط مستحب است که ذبح در منی باشد و اگر از دادن کفّاره ناتوان باشد، هجده روز روزه بگیرد و اگر پیش از غروب به عرفات برگردد، کفّاره‌ واجب نیست.

486 م ـ اگر بر اثر فراموشی یا ناآگاهی از مسئله، پیش از وقت نماز مغرب از عرفات بیرون رود، در صورتی که قبل از پایان وقت وقوف متوجّه شود، واجب است برگردد و اگر برنگردد، معصیت کرده است، امّا کفّاره‌ای بر عهده‌اش نیست و اگر پس از پایان وقت متوجّه شود، تکلیفی ندارد.

سوّم: وقوف در مشعرالحرام (مزدلفه)

487 م ـ سوّمین عمل واجب حج وقوف در مشعرالحرام است و منظور آن است که از عرفات به سوی مشعرالحرام کوچ کند و در آنجا که محلّی مشهور و شناخته‌شده‌ است، حضور یابد.

488 م ـ وقوف در مشعرالحرام از عبادات است و باید با نیّت با شرایطی که در نیّت احرام بیان شد، باشد.

489 م- زمان وقوف واجب از طلوع فجر تا طلوع آفتاب روز عید قربان است و از طلوع فجر باید نیّت وقوف کند و اگر قبل از طلوع فجر وارد مشعر شد، بنا بر احتیاط واجب باید هنگام ورود برای وقوف نیّت کند.

490 م ـ ماندن در مشعر از طلوع فجر تا طلوع آفتاب، واجب است، امّا آنچه رکن حج است مقداری است که وقوف بر آن صدق کند، هر چند یک یا دو دقیقه باشد و اگر فقط همین اندازه‌ توقّف کند و عمداً از مشعر خارج شود حج صحیح است، امّا مرتکب حرام شده است، ولی اگر با اختیار به اندازه‌ی مصداق وقوف توقّف نکند، حجّش باطل است.

491 م ـ زنان، ناتوانان، کودکان و سالمندانی که عذری همچون ترس از ازدحام یا بیماری دارند و نیز کسانی که آنان را مراقبت و همراهی میکنند ـ مانند پرستار و خدمتکار ـ میتوانند شب عید قربان و پس از اندکی وقوف در مشعر، به مِنا کوچ کنند. [1]

استفتائات وقوف در مشعرالحرام

492 س- 1. خدمه‌‌ی کاروانها که شب عید قربان به همراه زنان و ناتوانان از مشعرالحرام حرکت میکنند و پیش از سپیده‌دم به مِنا میرسند، آیا باید در صورت امکان قبل از طلوع فجر به مشعر برگردند و وقوف اختیاری را درک کنند؟

ج: اگر همراهی آنان لازم باشد و مسمّای وقوف را درک کرده باشند، لازم نیست برای درک وقوف اختیاری به مشعر برگردند.

2. آیا رمی آنان در شب به همراه زنان و ناتوانان کفایت میکند، یا باید روز رمی کنند؟

ج: رمی شبانه برای آنان کفایت نمیکند، مگر آنکه از انجام رمی در روز معذور باشند.

493 س- پس از وقوف در عرفات آیا حاجی مجاز است شب عید به مشعر نرود، مثلاً چند ساعتی به مکّه برود و پیش از اذان صبح یا پیش از نیمه‌شب خود را به مشعر برساند، یا باید مستقیم به مشعر برود؟

ج: لازم نیست مستقیم به مشعرالحرام برود؛ بلکه لازم است پیش از طلوع فجر خود را به مشعر برساند.

494 س- اگر معذور پس از وقوف اضطراری مشعرالحرام از مشعر خارج و پیش از طلوع فجر معلوم شود معذور نبوده است، آیا بازگشت به مشعرالحرام برای درک وقوف اختیاری لازم است؟

ج: در صورت امکان باید برگردد و وقوف اختیاری مشعرالحرام را درک کند.

چهارم: رمی جَمَره‌ی‌ عقبه

495 م ـ چهارمین عمل واجب حج و نخستین عمل از اعمال مِنا، رمی جَمَره‌ی‌ عقبه در روز عید ـ دهم ذی‌الحجّه ـ است.

496 م ـ رمی جمره باید با شرایط زیر انجام شود:

1‌. نیّت، به گونه‌ای که در نیّت احرام بیان شد.

2. با «ریگ» باشد و کوچک‌تر از ریگ (شن) یا بزرگ‌تر از آن (سنگ) نباشد.

3. در صورت امکان  بین طلوع تا غروب خورشید انجام شود.

4. ریگها به جَمَره برخورد کند؛ بنابراین اگر برخورد نکند یا گمان شود برخورد کرده است، کافی نیست و باید ریگ دیگری زده شود و رسیدن ریگها به دایره‌ی پیرامون جَمَره، بدون برخورد به آن، کافی نیست.

5. هفت ریگ به جمره بزند.

6. پرتاب ریگها پی در پی باشد؛ پس اگر همه را یکباره پرتاب کند، فقط یک بار محسوب میشود، خواه همه‌ یا بعض آنها به جَمَره برخورد کند.

497 م ـ با توجه به اینکه اخیراً بر عرض جَمَره از سوی مکه و مشعر اضافه نمودند (که ظاهراً جای جَمَره قدیمی در وسط آن قرار دارد) اگر بتواند جای جَمَره قدیمی را بشناسد و آنرا رمی کند، باید همانجا را رمی کند، و اگر شناختن جای جَمَره قدیمی یا رمی آن برای او مشقت داشته باشد، هر جای جَمَره فعلی را رمی کند کافی است.

498 م ـ رمی از طبقه‌ی بالا (پل جمرات) جایز است، هر چند رمی از همکف احوط است.

499 م ـ ریگ‌ باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

1‌. از محدوده‌‌ی حرم باشد‌؛ پس اگر از بیرون حرم برداشته شده باشد، کفایت نمیکند.

2. بِکر باشد؛ یعنی پیشتر، حتّی در سالهای گذشته کسی با آن رمی صحیح انجام نداده باشد.

3. مباح باشد؛ بنابراین رمی با ریگ غصبی یا ریگی که شخص دیگر جمع کرده، بدون اجازه‌ی او صحیح نیست اما پاک بودن ریگ ها شرط نیست.

500 م ـ زنان و ناتوانان که اجازه دارند شب عید از مشعر به منا بروند، در صورت ناتوانی از انجام رمی جَمَره‌ی عقبه در روز عید، میتوانند رمی را شب عید انجام دهند؛ بلکه به طور کلّی همه‌ی زنان میتوانند شب عید رمی کنند به شرط آنکه رمی برای حجّ خودشان، هر چند حجّ نیابتی، باشد؛ ولی اگر برای رمی کسی نایب شده باشند، بنا بر احتیاط واجب رمی آنها در شب صحیح نیست هر چند از رمی در روز عاجز باشند؛ امّا همراهان آنان اگر خود معذور باشند، میتوانند جَمَره‌ی عقبه را شب عید رمی کنند، در غیر این صورت، لازم است روز عید رمی کنند.

501 م ـ غیر از زن که رمی شب عید وظیفه‌ی‌ اختیاری او است، کسی که از رمی در روز عید معذور است، میتواند شب عید یا شب یازدهم رمی کند؛ همچنین کسی که از رمی در روز یازدهم یا دوازدهم ذی‌الحجّه معذور است، میتواند شب ‌قبل ‌یا شب ‌بعد از آن رمی کند.

استفتائات رمی جمرات

502 س- هنگام رمی یا پیش از آن، یک ریگ استفاده ‌شده در کیسه‌ی ریگ ما می‌افتد و با ریگهای استفاده ‌نشده مخلوط و مشتبه میشود؛ آیا همین که هشت ریگ به جمره بزنیم که یکی از آنها احتمالاً ریگ استفاده‌ شده است، کافی است؟

ج: با حصول یقین به تحقّق رمی با ریگ استفاده‌ نشده، رمی صحیح است.

503 س-  کسی که بعد از ظهر عید قربان ـ که جمره عقبه خلوت است ـ خودش قادر است رمی کند، آیا می تواند برای رمی در صبح عید نایب بگیرد؟ در صورتی که بخواهد خودش هنگام عصر رمی کند موفق به قربانی در روز عید نمی شود، آیا برای اینکه بتواند روز عید قربانی کند می تواند صبح برای رمی جمره نایب بگیرد؟ با این که عصر شخصاً قادر برآن است؟

همچنین کسی که چندین سال صبح روز عید برای رمی نایب گرفته با اینکه عصر خودش قادر به رمی بوده است اکنون تکلیفش چیست؟

ج: با فرض تمکّن از رمی در ساعتی از روز ولو در ساعات عصر، نایب گرفتن صحیح نیست. ولی اگر مأیوس از برطرف شدن عذر تا آخر روز بود و برای رمی نائب گرفت، و اتفاقاً عذرش بعد از عمل نائب برطرف شد، عمل نائب مجزی است، و اعاده بر او لازم نیست. و نسبت به سالهای گذشته اگر نائب گرفتن به نحو غیر صحیح بوده، باید تدارک کند.

504 س- با توجّه به توسعه‌ای که اخیراً در جمرات ایجاد شده، وظیفه، مخصوصاً با جهل به قسمت اصلی، چیست؟ آیا رمی همه‌ی قسمتها کافی است؟

ج: اگر بدون مشقّت ممکن است، باید قسمتی را که در محلّ ستون قبلی قرار دارد رمی کند و اگر جستجوی محلّ آن یا رمی به آن مشقّت دارد، میتواند هر نقطه‌ی دیوار را رمی کند.

505 س-  با توسعه اخیر جمرات، اگر قسمتی از ستون جمره عقبه، خارج از مِنی باشد، با فرضِ صدقِ جمره بر مجموع دیوار، آیا رمی آن قسمت صحیح است؟

ج: در صورت یقین به خروج قسمتی از جمره توسعه یافته از مِنی، احوط رمی نقطه‌ای از قسمتی است که از مِنی خارج نیست.

506 س- با توجّه به اینکه بانوان میتوانند رمی روز دهم را شب انجام دهند، آیا حتماً باید شب عید باشد یا شب یازدهم نیز جایز است؟ در صورتی که حجّ زن نیابتی باشد، حکم چیست؟

ج: در صورت تمکّن باید شب عید جمره‌ی عقبه را رمی کند، مخصوصاً اگر حجّ نیابی باشد و تأخیر تا شب یازدهم صحیح نیست و نیز میتواند روز دهم ـ روز عید ـ رمی کند.

 507 س- آیا در صورت وجود خطر جانی برای مُحرم در رمی روز عید قربان، رعایت ترتیب بین اعمال عید قربان لازم است یا میشود ترتیب اعمال روز عید را رعایت نکرد؟

ج: اگر این خوف در تمام طول روز عید ادامه داشته باشد، میتواند ترتیب را رعایت نکند؛ بلکه در این صورت بنا بر احتیاط واجب، باید قربانی و حلق را از روز عید به تأخیر نیندازد.

پنجم: قربانی

508 م ـ پنجمین عمل واجب حج و دوّمین عمل از اعمال مِنا، قربانی است.

509 م ـ کسی که حجّ تمتّع به جا می‌آورد، باید شتر یا گاو یا‌ گوسفند یا بز قربانی کند؛‌ تفاوتی ندارد که قربانی نر باشد یا ماده و بهتر آن است که شتر باشد،غیر از این چهار حیوان برای قربانی کافی نیست.

510 م ـ قربانی کردن از عبادات است و باید با نیّت باشد، با شرایطی که در نیّت احرام بیان شد.

511 م ـ قربانی باید شرایط و مشخّصات زیر را داشته باشد:

1‌. سنّ آن بنابر احتیاط واجب، در شتر، ورود به شش سالگی و در گاو و بز، ورود به سه سالگی و در گوسفند، ورود به دو سالگی است؛ اگر سنّ قربانی بیشتر باشد، در صورتی که زیاد پیر نباشد،‌ اشکال ندارد.

2. سالم و صحیح باشد.

3. لاغر نباشد.

4. اعضا و اندام هایش کامل باشد؛ بنابراین قربانی کردن حیوان ناقص، مانند حیوانی که اخته شده یا بیضه‌اش کشیده شده باشد کافی نیست؛ امّا اگر بیضه‌اش کوفته شده و اخته نشده باشد، اشکال ندارد و نیز حیوان دم‌بریده، کور، شَل، گوش‌بریده و حیوانی که قسمت داخلی شاخ آن شکسته باشد یا از ابتدا با یکی از این عیوب به دنیا آمده باشد یا فاقد یکی از اندامهایی باشد که در همنوعان آن وجود دارد، به گونه‌ای که فقدان آن عضو نقص به شمار آید، کافی نیست؛ امّا اگر بخش بیرونی شاخ که مانند غلاف و پوشش بخش داخلی است، شکسته باشد یا گوش شکافته یا سوراخ شده باشد، اشکال ندارد.

512 م ـ اگر حیوانی را به گمان اینکه سالم است ذبح کند بعد معلوم شود بیمار یا ناقص بوده است، در صورت داشتن توان مالی واجب است قربانی دیگری ذبح کند.

513 م ـ بنا بر احتیاط واجب، قربانی باید پس از رمی جَمَره‌ی عقبه ذبح شود.

514 م ـ بنا بر احتیاط واجب، در صورت امکان، نباید ذبح قربانی را از روز عید به تأخیر اندازد و اگر عمداً یا سهواً یا بر اثر ناآگاهی یا عذر یا سبب دیگر، ذبح را به تأخیر اندازد، بنا بر احتیاط واجب، در صورت امکان باید در ایّام تشریق و در غیر این صورت در روزهای دیگر ماه ذی‌الحجّه ـ روز یا شب ـ ذبح کند.

515 م ـ محلّ انجام ذبح، منا است و در صورتی که از ذبح در مِنا ممانعت شود، انجام آن در محلّ تعیین‌شده در حال حاضر، اشکال ندارد.

516 م ـ بنا بر احتیاط واجب، نایب در ذبح باید شیعه‌‌ی اثناعشری باشد؛ امّا اگر مُحرم نیّت کند و فقط برای انجام ذبح نایب بگیرد، شیعه بودن ذبح‌کننده شرط نیست.

517 م ـ قربانی کردن باید به وسیله‌ی‌ خود شخص یا با نیابت از سوی او انجام شود؛ امّا اگر دیگری بدون نیابت گرفتن از او برایش ذبح انجام دهد، صحّت آن محلّ اشکال است و بنا بر احتیاط واجب کافی نیست.

518 م ـ وسیله‌ای که ذبح با آن انجام میشود، باید از آهن باشد و استیل ـ فولاد مخلوط با ضدّ زنگ ـ در حکم آهن است؛ امّا اگر در مورد آهنی بودن آن تردید باشد، تا زمانی که محرز نشود ذبح با آن کفایت نمیکند.

استفتائات قربانی

519 س- با توجّه به اینکه در حال حاضر ذبح خارج از منا انجام میشود آیا جایز است قربانی در محلّ دیگری ـ مثل وطن ـ در روز عید توسّط نایب انجام شود؟

ج: جایز نیست؛ ذبح باید در محلّی که برای آن تعیین شده است انجام شود تا شعائر انجام قربانی که از شعائر الهی است، رعایت شود.

520 س- در حال حاضر که ذبح در منا ممنوع شده است، آیا حجّاج میتوانند قربانی را در مکّه یا خارج از حرم ذبح کنند؟

ج: قربانی جز در مِنا صحیح نیست؛ البتّه اگر از ذبح در مِنا ممانعت شود، انجام آن در محلّی که نزدیک مِنا در نظر گرفته شده است، کفایت میکند.

521 س- در عربستان مؤسّسات خیریّه‌ای وجود دارد که به نیابت از حجّاج قربانی را ذبح میکنند و در اختیار فقرا و نیازمندان قرار میدهند؛ آیا انجام قربانی از این طریق کافی است؟

ج: لازم است شرایط انجام قربانی به ‌گونه‌ای که در مناسک بیان شده، احراز شود.

522 س- آیا میتوان قربانی را پس از ذبح، در اختیار مؤسّسات خیریّه قرار داد تا به نیازمندان بدهند؟

ج: اشکال ندارد.

523 س- عدّه‌ای قربانی را در مکّه نزدیک منا ذبح کرده‌اند و اکنون در صحّت قربانی تردید کرده‌اند؛ تکلیف چیست؟

ج: در فرض عدم تمکّن از ذبح در منا، واجب است احتیاطاً، در صورت امکان، در نقطه‌ای که به منا نزدیک‌تر است ذبح شود؛ بنابراین اگر محلّی که قربانی ذبح شده است دارای فاصله‌ای با منا باشد به ‌اندازه فاصله‌ی نزدیک‌ترین قربانگاه که ذبح در آن ممکن است، قربانی مُجزی است؛ همچنین اگر از آن نزدیک تر باشد.

524 س- اگر ذبح قربانی به هر دلیل، مجزی نباشد، آیا اعمال مکّه که پس از آن انجام شده است، باید پس از ذبح صحیح اعاده شود؟

ج: اگر به دلیل جهل به مسئله باشد، اعاده‌ی اعمال مکّه لازم نیست. هر چند احتیاط نیکو است.

525 س- اگر از انجام قربانی در قربانگاه موجود ممانعت کنند، تکلیف چیست؟ آیا در این صورت، دریافت کوپن قربانی و واگذاری انجام قربانی به سازمان توسعه‌ی اسلامی که وابسته به دولت عربستان است، کافی است؟

ج: اگر سازمان یادشده قبل از پایان ذی‌الحجّه در قربانگاه یا مکّه قربانی را انجام دهد، کافی است، وگرنه تبدیل به روزه میشود.

ششم: تقصیر یا حلق

526 م ـ ششمین عمل واجب حج و سوّمین عمل از اعمال منا، تقصیر ـ کوتاه ‌کردن ‌مو یا ناخن- یا حلق ـ تراشیدن ‌سر ـ است.

527 م ـ مرد مُحرم باید پس از قربانی سر را بتراشد یا مو یا ناخن را کوتاه کند، مگر آنکه برای نخستین بار حج به جا آورد که بنا بر احتیاط واجب باید سر را بتراشد؛ امّا زن در هر صورت فقط باید تقصیر کند و احتیاط مستحب است که در تقصیر اندکی از مو و ناخن (هر دو) را کوتاه کند.

528 م ـ حلق و تقصیر از جمله عباداتند و باید با قصد قربت و نیّت خالص و دور از ریا انجام شوند؛ در غیر این صورت محرّماتی که حلال شدنشان مشروط به حلق یا تقصیر است، حلال نمیشوند.

529 م ـ اگر در حلق یا تقصیر از کسی کمک بگیرد، واجب است خودش نیّت کند.

530 م ـ بنا بر احتیاط واجب، مُحرم باید حلق یا تقصیر را روز عید قربان انجام دهد و در صورت تأخیر واجب است شب یازدهم یا پس از آن انجام دهد.

531 م ـ کسی که به هر دلیل نمیتواند روز عید، قربانی ذبح کند،‌ بنابر احتیاط واجب باید حلق یا تقصیر را روز عید انجام دهد و بنا بر احتیاط واجب تا زمانی که قربانی را انجام نداده است،‌ اعمال مکّه را انجام ندهد.

532 م ـ حلق یا تقصیر باید در منا انجام شود و انجام آن با اختیار در محلّی غیر از منا جایز نیست.

533 م ـ اگر عمداً یا بر اثر فراموشی یا ناآگاهی، خارج از منا حلق یا تقصیر کند یا بدون حلق یا تقصیر از منا خارج شود و بقیّه‌ی اعمال را انجام دهد، واجب است برای حلق یا تقصیر به منا برگردد و بقیّه‌ی اعمال را اعاده کند.

534 م ـ مُحرم باید ابتدا روز عید قربان جَمَره‌ی عقبه را رمی، سپس در صورت امکان، قربانی و پس از آن حلق یا تقصیر کند و اگر عمداً ترتیب را رعایت نکند، معصیت کرده است؛ امّا تکرار اعمال به ترتیب فوق واجب نیست، هر چند در صورت امکان، موافق احتیاط است. حکم کسی که بر اثر ناآگاهی یا فراموشی ترتیب را رعایت نکرده نیز چنین است.

535 م ـ اگر مُحرم نتواند روز عید در منا قربانی کند، امّا بتواند در قربانگاهی که خارج از منا است، قربانی کند در این صورت نیز بنا بر احتیاط واجب، ترتیب باید رعایت شود؛ و اگر نتواند در قربانگاه خارج از منا قربانی کند، بنا بر احتیاط واجب باید روز عید، حلق یا تقصیر کند و از احرام خارج میشود، امّا باید اعمال‌ پنج‌گانه‌ی مکّه پس از ذبح قربانی انجام شود وگرنه صحّت اعمال مکّه محلّ اشکال است.

536 م ـ پس از حلق یا تقصیر تمام چیزهایی که با احرام حرام شده بود، بجز زن و بوی خوش، حلال میشود.

استفتائات تقصیر و حلق

537 س- آیا حلق با ماشینی که مانند تیغ موی سر را از ته کوتاه میکند، کفایت میکند؟

ج: بنا بر احتیاط واجب حلق باید با تیغ انجام شود.

538 س- آیا جایز است زن شب عید قربان بعد از رمی جمره‌ی عقبه تقصیر کند؟ آیا در این حکم بین اینکه برای قربانی روز عید نایب گرفته باشد یا نه، تفاوت است؟

ج: واجب است صبر کند تا روز عید قربانی‌اش ذبح شود و صِرف وکیل گرفتن برای قربانی در روز عید، برای تقصیر در شب کافی نیست.

539 س- آیا مُحرم میتواند پس از نایب گرفتن برای قربانی، حلق کند یا باید صبر کند تا ذبح قربانی انجام شود؟

ج: باید منتظر بماند تا خبر ذبح برسد، امّا اگر عجله کند و تصادفاً پیش از انجام ذبح، حلق یا تقصیر کند، صحیح است و اعاده لازم نیست.

540 س- اگر کسی سهواً یا به دلیل ‌جهل به حکم، خارج از منا تقصیر کند چه حکمی دارد؟ آیا واجب است دوباره داخل منا تقصیر کند؟

ج: در هر صورت تقصیر در خارج منا کافی نیست.

هفتم: اعمال مکه مکرّمه 

541 م ـ بعد از اعمال روز عید قربان واجب است پنج عمل در مکّه انجام شود که عبارتند از: طواف حج ـ طواف زیارت ـ و نماز آن، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء و نماز آن.

542 م ـ پس از اعمال روز عید قربان مستحب است حاجی همان روز از منا به مکّه برگردد و اعمال پنج‌گانه‌ی مکّه را انجام دهد؛ تأخیر انداختن آن تا آخرین روز ایّام تشریق، بلکه تا پایان ماه ذی‌الحجّه جایز است.

543 م ـ نحوه‌ی انجام طواف و نماز آن و سعی بین صفا و مروه، مانند طواف و نماز و سعی عمره است، امّا نیّت آنها باید برای حج باشد.

544 م ـ اعمال مکّه باید بعد از اعمال روز عید انجام شود، مگر برای سه گروه که میتوانند قبل از رفتن به عرفات انجام دهند:

نخست: زنانی که میترسند پس از بازگشت به مکّه با ابتلاء به حیض یا نفاس از انجام طواف و نماز آن بازمانند و قبل از خروج از مکّه پاک نشوند.

دوّم: مردان و زنانی که از طواف و نماز آن پس از بازگشت به مکّه به سبب زیادی ازدحام ناتوان باشند، و یا اصولاً از بازگشت به مکّه ناتوان باشند.

سوّم: بیمارانی که پس از بازگشت به مکّه‌، بر اثر ازدحام یا ترس از آن از انجام طواف ناتوان باشند.

545 م ـ اگر گروه‌های یادشده، اعمال مکّه را قبل از وقوف انجام دهند، سپس عذرشان برطرف شود، اعاده‌ی اعمال واجب نیست، هر چند احتیاط مستحب اعاده است.

546 م ـ اگر گروه‌های یادشده اعمال مکّه را قبل از وقوف انجام دهند، زن و بوی خوش حلال نمیشود، بلکه برای آنان همه‌ی محرّمات پس از حلق یا تقصیر حلال میشود.

547 م ـ در پایان حجّ تمتّع طواف نساء و نماز آن، واجب است، امّا رکن حج نیست؛ بنابراین اگر این دو عمداً ترک شوند، حج باطل نمیشود، امّا زن حلال نخواهد بود.

548 م ـ طواف نساء به مرد اختصاص ندارد، بلکه بر زن نیز واجب است؛ پس اگر مردی طواف نساء را انجام ندهد، زن بر او حلال نمیشود و اگر زنی آن را انجام ندهد، مرد بر او حلال نخواهد بود.

549 م ـ انجام سعی پیش از طواف حج و نماز آن و انجام طواف نساء پیش از طواف حج و نماز آن و سعی، با اختیار جایز نیست و اگر ترتیب رعایت نشود، باید اعاده شوند.

550 م- اگر سهواً یا عمداً طواف نساء را به طور صحیح انجام ندهد و به وطن مراجعت کند، در صورتی که بدون مشقّت بتواند به مکّه برگردد، واجب است برگردد؛ در غیر این صورت باید نایب بگیرد و پیش از انجام طواف صحیح توسّط خود شخص یا نایب او، زن بر او حلال نیست.

551 م- برای هر عمره‌‌ی مفرده و حج، باید یک طواف نساء جداگانه انجام شود؛ بنابراین اگر دو عمره‌ی مفرده یا یک حج و یک عمره‌ی مفرده انجام شده باشد، هر چند برای حلال شدن زن یک طواف نساء کافی است، ولی برای تکمیل اعمال، باید برای هر یک از دو عمره یا یک عمره و یک حج، یک طواف نساء جداگانه انجام شود.

552 م- پس از مُحرم شدن به احرام حج، آنچه در مُحرّمات احرام عمره ذکر شد، بر شخص حرام میشود، و حلال شدن آنها بتدریج و در سه مرحله انجام میشود:

نخست: پس از حلق یا تقصیر، همه‌ی محرّمات حتّی شکار، جز زن و بوی خوش، حلال می شود؛ امّا شکار در محدوده‌ی حرم همواره حرام است.

دوّم: پس از سعی، بوی خوش حلال می شود.

سوّم: پس از طواف نساء و نماز آن، همسر حلال می شود.

استفتاء اعمال مکّه

553 س- اگر طواف حج و نماز آن یا طواف نساء و نماز آن به سببی باطل شده باشد، آیا قضای آن باید در ماه ذی‌الحجّه انجام شود؟

ج: وقت طواف حج و نماز آن ماه ذی‌الحجّه است؛ ولی طواف نساء و نماز آن وقت معیّنی ندارد.

هشتم: بیتوته در مِنا

554 م ـ دوازدهمین عمل واجب حج[1] و چهارمین عمل از اعمال منا، بیتوته [2] است.

555 م ـ بیتوته در منا در شبهای یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجّه واجب است؛ بنابراین اگر روز عید قربان برای انجام اعمال مکّه از منا به مکّه‌ی مکرّمه رفته باشد، باید برای بیتوته در شبهای یادشده به منا برگردد.

556 م ـ بیتوته در منا در شبهای یادشده، بر گروه‌های زیر واجب نیست:

نخست: بیماران و همراهان و مراقبان آنها، بلکه همه‌ی‌ کسانی که به دلیل عذر، بیتوته برای آنان دشوار است.

دوّم: کسانی که از گم شدن یا سرقت مال و توشه‌ی‌ خود در مکّه بیمناکند.

سوّم: کسانی که این دو شب را تا طلوع فجر در مکّه به عبادت بگذرانند و جز عبادت کاری انجام ندهند، مگر برای ضرورت مانند خوردن و آشامیدن به اندازه‌ی احتیاج و یا قضای حاجت و تجدید وضو.

557 م ـ بیتوته در منا عبادت است و باید با نیّت باشد، با شرایطی که پیشتر بیان شد.

558 م ـ بیتوته از غروب آفتاب تا نیمه‌شب کفایت میکند و کسی که بدون عذر، نیمه‌ی نخست شب یا بعض آن را بیتوته نکرده است، باید در نیمه‌‌ی دوّم شب بیتوته کند، هر چند بعید نیست بیتوته در نیمه‌ی دوّم شب، در حال اختیار نیز جایز باشد.

559 م ـ کسی که بیتوته‌ی واجب در منا را ترک کرده، بی‌آنکه شب را در مکّه به عبادت گذرانده باشد، باید به ازای هر شب یک گوسفند کفّاره بدهد و بنا بر احتیاط واجب بین معذور و غیر معذور و بین فراموشی و جهل به حکم تفاوتی نیست.

560 م ـ کسی که روز دوازدهم مجاز به خروج از منا است، باید پس از زوال ـ اذان ظهر ـ خارج شود و خروج پیش از زوال جایز نیست.

استفتائات بیتوته در منا

561 س- با توجّه به اینکه در اعمال حج، حجّاج میتوانند به جای بیتوته در منا، شب را در مکّه‌ی مکرّمه به عبادت بگذرانند، آیا در طول شب اعمالی مانند خوردن، غسل کردن، وضو گرفتن و قضای حاجت، اشکال دارد؟

ج: خوردن و آشامیدن به اندازه‌ی رفع نیاز و بیرون رفتن برای قضای حاجت و تجدید وضو یا غسل واجب، اشکال ندارد.

562 س- در پرسش قبل، اگر انجام عملی منافی با اشتغال به عبادت باشد، آیا کفاره‌ای بر او واجب می‌‌گردد؟

ج: اگر به جای بیتوته در مِنی حتی در مکّه‌ عملی غیر از عبادت انجام دهد و آن عمل از جمله‌ی ضروریات (مانند خوردن و آشامیدن و قضای حاجت) نباشد، کفّاره بر او واجب می‌‌شود.

563 س- با نظر به اینکه برخی از حجّاج بر اثر بیماری یا ناتوانی، به خاطر محدودیّتهای ناشی از کرونا، توان درک بیتوته در منا را ندارند یا برای آنها حرجی است، آیا عبادت در مکّه در شبهای بیتوته بر آنها متعیّنا واجب است؟ اگر عبادت در مکّه را رعایت کنند مجزی از بیتوته در منا است و کفّاره‌ی ترک بیتوته به عهده‌ی آنها نیست؟

ج: برای بیماران، بیتوته در منا واجب نیست ولی بنا بر احتیاط واجب باید برای هر شب یک گوسفند قربانی کنند؛ امّا نسبت به کسانی که بر اثر محدودیتهای ناشی از کرونا نمی توانند بیتوته کنند، اگر به عبادت در مکّه بپردازند، کفایت می کند و کفّاره واجب نمی شود.

564 س- کسانی که از رمی روز دوازدهم معذورند و باید برای رمی نایب بگیرند،‌ آیا میتوانند بعد از بیتوته تا نیمه‌شب از منا به مکّه بروند و برای کوچ بعد از ظهر، به منا برنگردند؟

ج: کوچ در شب دوازدهم بنا بر احتیاط واجب جایز نیست و در صورت خروج، احتیاط واجب است برای کوچ بعد از ظهر، به منا برگردند.

565 س- با توجّه به ازدیاد جمعیّت حجّاج و محدودیّت منطقه‌ی منا، تعدادی از چادرهای منا در دامنه‌ی کوه یا بالای کوه مشرف به منا نصب شده است؛ آیا بیتوته در این چادرها مجزی است؟

ج: در صورتی که بیتوته در منا ممکن نباشد، بیتوته در آنها مجزی است و کفّاره ندارد.

566 س- محدوده‌ی شب برای بیتوته در منا و تعیین نصف ‌شب در وقت نماز مغرب و عشاء، چه مقدار است؟

ج: محدوده‌ی شب در این دو مسئله، فاصله‌ی بین غروب آفتاب و طلوع فجر است.

567 س- کسی که بعد از ظهر روز دوازدهم از منا کوچ کند و سهواً یا جهلاً یا عمداً به منا برگردد و غروب شب سیزدهم در منا باشد، آیا بیتوته‌ی آن شب و رمی روز سیزدهم بر او واجب میشود؟

ج: اگر حاجی به هر دلیل غروب روز دوازدهم در منا باشد، باید شب سیزدهم بیتوته کند و روز سیزدهم جمرات را رمی کند.

568 س- آیا حدّ منا جمره‌ی عقبه است یا خود عقبه که گردنه‌ی بزرگی است؟

ج: طبق ظاهر صحیحه‌ی معاویةبن‌عمّار وادی محسّر و عقبه جزو منا نیست؛ یعنی منا منطقه‌ی بین وادی محسّر و عقبه است و به طور کلّی، حدود مشاعر ـ عرفات و مشعر و منا ـ مبنی بر دقّت نیست و ترتیب اثر بر آنچه در نظر عرف جزو مشاعر است، کفایت میکند.

569 س- کسی که در حال بیتوته‌ی دوّم منا، به دلیل جهل به محدوده‌ی منا از آن خارج شود، چه حکمی دارد؟ حکم دو صورت بازگشت و عدم بازگشت به منا را بفرمایید.

ج: اگر خروج از منا دقایق بسیار اندک ـ مثلاً دو تا پنج دقیقه ـ باشد، به گونه‌ای که عرفاً گفته شود نیمی از شب را بیتوته کرده است، اشکال ندارد؛ در غیر این صورت باید یک گوسفند کفّاره بپردازد.

570 س- آیا خروج از منا قبل از ظهر دوازدهم، بدون نیّت بازگشت و کوچ بعد از ظهر، علاوه بر حرام بودن، حکم دیگری دارد؟

ج: غیر از حرمت، حکم دیگری ندارد.

نهم: رمی جمرات سه‌گانه

571 م ـ سیزدهمین عمل واجب حج و پنجمین عمل از اعمال منا، رَمی جمرات است. نحوه‌ی انجام و شرایط آن با رَمی جَمَره‌ی عقبه در روز عید قربان تفاوتی ندارد.

572 م ـ روز بعد از شبی که بیتوته واجب است، باید جمرات سه‌گانه ـ اُولی، وُسطی و عقبه ـ رمی شود.

573 م- زمان انجام رمی از طلوع تا غروب خورشید است؛ بنابراین در حال اختیار رمی در شب صحیح نیست و کسانی که برای رمی در روز عذر دارند ـ مثل بیم بر جان یا مال یا عرض خود ـ از این حکم مستثنا هستند. همچنین زنان، سالمندان و کودکانی که به دلیل شدّت ازدحام در روز، بیم دارند رمی در روز برایشان مشقّت داشته باشد، میتوانند شب رمی کنند.

574 م ـ کسی که از رمی در روز معذور است، باید شب قبل یا بعد رمی کند و صحیح نیست نایب بگیرد؛ مگر آنکه از رمی در شب هم معذور باشد، مثل بیمار؛ در این صورت میتواند نایب بگیرد و نایب باید روز رمی کند و اگر پس از رمی نایب عذر برطرف شد، در صورتی که هنگام نایب گرفتن از برطرف شدن عذر مأیوس بوده تکرار لازم نیست، اما اگر نسبت به برطرف شدن عذر نا امید نبوده، هر چند گرفتن نایب در هنگام پدید آمدن عذر جایز بوده است، ولی باید بنابر احتیاط واجب پس از برطرف شدن عذر، خودش رمی را تکرار کند.

575 م ـ رمی جمرات سه‌گانه واجب است، امّا از ارکان حج نیست.

576 م ـ باید در رمی جمرات سه‌گانه، ترتیب رعایت شود؛ یعنی ابتدا جَمَره‌ی اُولی، سپس وُسطی و پس از آن عقبه رمی شود و برای هر جَمَره، هفت ریگ با شرایط و کیفیّتی که بیان شد، پرتاب شود.

577 م ـ اگر رمی جمرات سه‌گانه را فراموش کند و از منا بیرون رود، در صورتی که در ایّام تشریق [1] به یاد آورد، واجب است در صورت امکان خودش به منا برگردد و رمی کند؛ در غیر این صورت، نایب بگیرد و اگر بعد از ایّام تشریق به یاد آورد، یا عمداً رمی را تا پس از ایّام تشریق به تأخیر اندازد، بنا بر احتیاط واجب باید خود یا نایبش به منا برگردد و رمی کند، و سال بعد خود یا نایبش آن را قضا کند؛ و اگر رمی جمرات سه‌گانه را فراموش کند و از مکّه‌ بیرون رود، بنا بر احتیاط واجب باید خود یا نایبش سال بعد آن را قضا کند.

578 م ـ رمی جمرات از هر طرف آن جایز است و رو به قبله بودن هنگام رمی جمره‌های اُولی و وُسطی و پشت به قبله بودن هنگام رمی جَمَره‌ی‌ عقبه شرط نیست.

استفتائات رمی جمرات سه‌گانه

579 س-  آیا به دلیل ترس از ازدحام در روز، زن میتواند جمرات سه‌گانه را شب رمی کند؟ و آیا در این صورت رمی شبانه متعیّن است یا میتواند برای رمی در روز نایب بگیرد؟

ج: اگر بتواند شب، هر چند شب بعد، رمی کند، صحیح نیست نایب بگیرد.

580 س- کسی که در روز یازدهم و دوازدهم میخواهد قضای رمی روز قبل و اداء آن روز را انجام دهد با توجّه به وجوب تقدّم قضا بر اداء، اگر ترتیب رعایت نشد، آیا رمی اداء صحیح است؟ به عبارت دیگر آیا ترتیب قضا بر اداء حکم تکلیفی است یا وضعی؟

ج: در صورت عدم رعایت ترتیب بین قضا و اداء، رمی باید به نحو صحیح تکرار گردد؛ این حکم در صورت عمد بنا بر فتوا و در صورت جهل یا سهو بنا بر احتیاط واجب است. 

استفتائات خروج از مکّه و منا

581 س- خارج شدن از مکّه و منا، مثلاً رفتن به جدّه، مدینه یا طائف در موارد ذیل چه حکمی دارد؟

ـ پس از اعمال عید قربان پیش از اعمال مکّه.

ـ روز یازدهم پس از رمی جمرات.

ـ پس از بیتوته‌ی نیمه‌ی اوّل شب یازدهم یا دوازدهم.

ـ پس از اعمال ایّام تشریق، پیش از اعمال مکّه.

ج: در همه‌ی موارد بی‌اشکال است ولی باید خروج به نحوی باشد که بتواند مناسک باقیمانده را در وقت خودش انجام دهد.